ترس حالت عاطفی روانی بسیار پیچیده و نیرومندی است که در تمام افراد انسانی وجود دارد و این نیرو برای بقای نوع بشر ضروری و لازم است ، چرا که اگر ترس وجود نداشته باشد، انسان خود را با خطر مواجه کرده و از بین می‌رود بنابر این حدّ متعادلی از ترس برای همگان لازم و ضروری است ، ولی اگر این حالت از مقدار بهنجار تجاوز کند ، نه تنها مفید نیست بلکه مخرّب خواهد بود و عنوان نابهنجاری به خود می‌گیرد و باید درمان شود .[1] و در این جا لازم به تذکّر است که ترس در مسائل اخلاقی و اعتقادی با ترس در مسائل روحی و روانی فرق دارد و مناسب است به هر کدام از زاویه خود توجه شود.
الف. ترس از قبر و مرگ:
از نظر بینش اسلامی اگر کسی مشکل روحی نداشته باشد و از مرگ و قیامت بترسد، این ترس به علل مختلف می تواند باشد.
اول این که مرگ و سفر به قبر را مساوی با فنا و نیستی می‌دانند و به خاطر ضعف شناخت نسبت به جهان آخرت، دچار ترس و وحشت می‌شوند و از این که زندگی دنیوی را از دست می‌دهند وحشت زده هستند.
دوم این که ایمان به زندگی پس از مرگ دارند و هرگز مرگ را به معنی فنا و نیستی تفسیر نمی‌کنند، ولی به خاطر آن که پرونده اعمالشان سیاه و تاریک است از بیم مجازاتهای پس از مرگ و صحنه قیامت، هراس شدیدی دارند.
علت سوم این است که بعضی افراد به خاطر دلبستگیهای شدید به زندگی دنیا و علاقه شدید به مال و زرق و برق دنیا، حاضر نیستند از آن جدا شوند و به جهان آخرت سفر کنند.[2]
مردی از امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ پرسید: «یابن رسول الله! ما لَنا نکرَهُ الموتَ و لا نُحبّه؟ فقال ـ علیه السلام ـ انّکُم اخربتُم آخرتَکُم، و عمَّرتُم دنیاکُم و انتُم تکرَهوُنَ النّقلهَ منَ العمرانِ الی الخراب»؛ این به خاطر آن است که شما آخرت خود را ویران ساختید و دنیای خود را آباد کردید، لذا اکراه دارید که از آبادی به سوی ویرانی بروید.3
علت چهارم : ترسی است که در ادبیات دینی از آن به خشیت یاد می شود وخاص عالمان بالله است . اینان چون عظمت خداوند وحقارت و کوچکی اعمال خود را باور دارند همیشه اندیش ناکند که مبادا اعمال آنان خالص و پیراسته نباشد و یا شیطان آنان را به اعمالشان امیدوار کرده و از تکیه بر رحمت الهی غفلت ورزند. این افراد دائماً میان بیم و امیدند. بیم از سوء عاقبت و امید به رحمت و مهربانی خدا .
راه درمان این افراد به این است که اعمال گذشته خود را اصلاح کنند و مطیع اوامر الهی باشند و معصیت نکنند و شناخت خود را نسبت به جهان آخرت اصلاح کنند و بدانند که اولاً مرگ و قبر به معنای نابودی و فنا نیست ، بلکه مرگ پلی است برای گذر به زندگی ابدی و سعادتمند . ثانیاً خداوند متعال با رحمت و مغفرت خویش با بندگان معامله می‌کند و در سختی‌ها به فریادشان می‌رسد و قبر مؤمن روضه‌ای از روضه‌های بهشت می‌شود و از نعمت‌های بهشتی بهره‌مند می‌گردد.[3]
مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک دوسه روزی قفسی ساخته‌اند از بدنم
خرّم آن روزکه پرواز کنم تا بر دوست به هوای سر کویش پر و بالی بزنم
ب. ترس از تنهایی و تاریکی:
ترس از دیدگاه دانشمندان روانشناسی انواع گوناگونی دارد و یکی از این ترسها به نام ترس موهوم معروف است. اگر شخصی از موقعیتی که در آن هیچ گونه خطری وجود ندارد، اجتناب کند و بترسد، اگر چه می‌داند که چنین رفتاری احمقانه و غیرمنطقی است ، در واقع گرفتار ترس موهوم (Reaction Phobic) شده است.
ترس موهوم یکی از رایج‌ترین شکل از ترسها است که در میان بچه‌ها و بزرگسالان اتفاق می‌افتد و ترس از تاریکی و تنهایی از مصادیق ترس موهوم است و در این اختلال فرد از قرار گرفتن در تاریکی و یا تنها ماندن هراس دارد، بدون این که دلیل موجه یا ترسی واقعاً، وجود داشته باشد.[4]
درمان ترس از تاریکی و تنهایی :
برای درمان این اختلال باید از روانشناسی ماهر و متعهد کمک گرفت و مراجعه حضوری به مراکز مشاوره داشت و در درجه اول با انجام مصاحبه و مهارتهای مشاوره‌ای به علت این ترس پی برد و سپس به درمان آن پرداخت و شاید این مشکل را نتوان به صورت مطلوبی از طریق مکاتبه حل کرد، ولی برای راهنمایی اجمالی مناسب است نکاتی بیان شود :
1. افزایش آگاهی و شناخت: می‌دانید که ریشه بسیاری از ترسها جهل است. افراد می‌ترسند بدان خاطر که نسبت به آن شیء یا پدیده جاهلند و نمی‌دانند که فلان مسأله به چه صورت و کیفیتی است و لذا اگر اطلاع کافی از محتوای آن داشته باشند در درمان موفق خواهند بود.
2. تقویت روحیه و پرهیز از خیالبافی: خیلی مواقع انسان با خیالبافی‌های کاذب منشأ ترس و وحشت می‌شود و لذا مناسب است که در آن مواقع از خطور خیالات واهی جلوگیری کند و خودش را با چیزی مشغول ساخته و به اصل قضیه فکر نکند و دیگر این که اعتماد به نفس و روحیه خود را تقویت کند.
3. غرقه سازی: خودش را در تاریک‌ترین جاها قرار دهد و یک دفعه این کار را بکند، حضرت علی ـ علیه السلام ـ ضمن روایتی فرمودند: اگر از چیزی هراس و ترس داری خودت را در درون آن بینداز.
4. استفاده از اعتقادات مذهبی: افرادی چون دکتر بیل گفته‌اند که اعتقادات مذهبی و پناه بردن به ذکر و دعا می‌تواند نقش اساسی در درمان ترس داشته باشد.
5. کوچک گرفتن مسأله و عدم توجه جدّی به آن و این که من قوی‌تری از آن هستم که از این مسأله هراس داشته باشم.
6. استفاده از روش‌های تنش زدائی و آرام بخشی که روشی بسیار مطلوب و مؤثر است که این روش در کتابهای متعددی که برای درمان ترس است وجود دارد.[5]
خلاصه این که ترس از تاریکی و تنهایی نمی‌تواند مشکل حادّی باشد و درمان آن بسیار آسان است و می‌توانید با مراجعه به متخصص مشاوره آن را درمان کنید و اگر دسترسی به مشاوره ندارید می‌توانید با مطالعه کتابهایی که معرفی می شود به درمان بپردازید. همچنین توجه داشته باشید که نمی‌توان ریشه ترس از تاریکی را ترس از قبر دانست، بلکه باید ریشه وعلل را در جایی دیگر بجویید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. کجباف . محمد باقر . روانشناسی ترس . انتشارات آوای نور .1381.
2. اُهاید . مارگارت . ترس و ترسهای مرضی . مترجم شمسی زند سلیمی . انتشارات انیس . 1373.
3. دکتر قائمی . علی . مسأله ترس و اضطراب کودکان . انتشارات امیری . 1376.
4. دکتر فنسترهایم . هربرت و جین بائر . رفتار درمانی نترسید . ترجمه مهدی قراچه داغی . انتشارات علمی. 1381.
5. مکارم شیرازی . ناصر. پیام قرآن . ج 5 . مطبوعاتی هدف . 1369.
پی نوشت ها:
[1] . برای تفصیل بیشتر ر.ک: یونکر . هلموت . روانشناسی ترس . ترجمه : کیان بخت . طوبی . ص 7 ـ 11 . انتشارات یگانه . 1373 .
[2] . برای تفصیل بیشتر ر.ک: مکارم شیرازی . ناصر . پیام قرآن . جلد 5 . ص 435 ـ 450 . مطبوعاتی هدف . 1369.
[3] . پیام قرآن . جلد 5 . ص 447.
[4] . رجوع شود به: ریچارد جی . موریس . روانشناسی ترس . ترجمه : رضا مهجور . سیامک . ص 9 ـ 14 . انتشارات راهگشا . 1369 . و روانشناسی ترس. نوشته : پروفسور یونکر . هلموت . ص 109 ـ 120.
[5] . قائمی . علی . مسأله ترس و اضطراب کودکان . ص 133 – 160 . انتشارات امیری . 1376.
