بعد از آن که در مدرسه راهنمائی شبانه روزی مشغول تحصیل شده‌ام از نظر درسی خیلی افت کرده‌ام اصلاً رغبتی به مطالعه ندارم، گوشه‌گیر شده‌ام، دوست ندارم کسی مرا نصیحت کند، اصلاً نمی‌دانم مشکلم چیست؟!
هر انسانی در طول عمر خود از مراحل مختلفی عبور میکند که هر مرحله دارای ویژگی‌‌هایی مختص به خود است، انسان از لحظه تولد مراحل نوزادی، کودکی، نوجوانی، جوانی و میانسالی و پیری را تجربه میکند.
در این میان نوجوانی از اهمیت خاصی برخوردار است و شاید مهمترین دلیل آن پیدایش «بلوغ» در این مرحله باشد. در این دوره از زندگی، استعدادهای مهمی که در سرشت انسان به ودیعه نهاده شده، شکفته می‌شود و تحولات بسیاری در جسم و روان و افکار و اندیشه فرد ایجاد شده و زمینه کمالات و انجام مسئولیت‌های فردی و اجتماعی فراهم می‌گردد. نوجوانی برزخی میان کودکی و بزرگسالی است. آغاز دوران نوجوانی و بخصوص بلوغ برای فرد غرور آفرین و در عین حال دلهره‌آور است. «بلوغ» کمال طبیعی انسان و دوره شور و شوق و تجدد و تشخص است و در یک جمله می توان گفت: بلوغ تولدی دیگر است.
مشکلاتی که در نامه مطرح نموده‌اید می‌تواند علل مختلفی داشته باشد. ورود به مقطع بالاتر، عوض شدن مدرسه و معلم‌ها، حجم بیشتر درس‌ها، ولی با توجه به سن و مسائلی که مطرح کرده‌اید احتمالاً دوران بلوغ را تجربه می‌کنید از این رو شناخت بلوغ و مسائل آن و مقابله با مشکلات احتمالی می‌تواند شما را در گذراندن موفق این دوره کمک کند. همچنین در آخر نامه راهکارهایی برای مقابله با افت تحصیلی و گوشه‌گیری اشاره شده است.
تعریف بلوغ: بلوغ مرحله‌ای از رشد انسان است که در اثر بیداری غدد غریزی و فعال شدن آن دگرگونی‌های ویژه‌ای در شخص پدید می‌آید که با یک‌سری علائم و تظاهرات جسمانی و روانی توأم است.[1]
انواع بلوغ
ـ بلوغ شرعی: برای دختران از پایان 9 سال قمری است و در آن دختران همانند یک زن کامل موظف به عبادت و اعمال عبادی می‌شوند.
ـ بلوغ بدنی: شامل نهایت رشد بدنی دختران و یا رسیدن آنها به حداکثر رشد جسمی که معمولاً برای دختران سن 16 سال است. البته پس از آن نیز رشد قد دارند ولی بسیار اندک است.
ـ بلوغ جنسی: رسیدن فرد به مرحله‌ای که قادر به ایفای نقش جنسی شده و قادر به تولید مثل نیز باشد این بلوغ در دختران با بروز اولین عادت ماهیانه همراه است. البته نفس قاعدگی علامت ثابتی برای آمادگی فرد جهت مادر شدن نیست.
ـ بلوغ اجتماعی: بلوغی که در آن دختر حق رأی و حق قانونی بدست می‌آورد. این بلوغ در ایران سن 16 سالگی است.
ـ بلوغ روانی: پخته شدن از نظر روحی ـ روانی ، که انسان قدرت تشخیص مسایل و تمیز مصلحت زندگی را پیدا میکند و قادر به قبول مسئولیت‌های اجتماعی شده و قدرت رویارویی با مشکلات پیچیده زندگی را بدست می‌آورد.
ـ بلوغ ذهنی و فکری: رسیدن به کمال در هوش، عقل، حافظه، تصور و تخیل و توان برهان‌پذیری و برهان آوری.[2]
سن بلوغ: سن معینی برای آغاز بلوغ وجود ندارد. ظهور آن در اکثر دختران مابین 14-11 سالگی است.
نشانه‌های بلوغ: مهمترین نشانه بلوغ همان قاعدگی است. افزایش چربی زیر پوست در قسمت‌هایی از بدن، رشد سریع قد و افزایش وزن، برآمدگی سینه و روییدن مو در بعضی از اعضای بدن، استحکام استخوان‌بندی بدن و تغییر قیافه و چهره از قیافه کودکانه به چهره زنانه.[3]
دگرگونی‌های دوره بلوغ
در این دوره به دلیل بروز تغییرات سریع و وسیع در ساختار بدنی و ظهور علائم بلوغ جنسی و همزمانی آن با حالات روحی و روانی، دگرگونی‌هایی در فرد مشاهده می‌شود که دارای حساسیت‌های ویژه‌ای است. برخورد نامناسب با این دگرگونی‌ها منجر به بحران و در شرایط حادّ به بیماری‌های روانی می‌شود.
ـ دگرگونی‌های جسمانی: تغییر قیافه و چهره، رشد سریع قد، افزایش وزن، قاعدگی، جوش صورت، چاقی و یا بی‌اشتهایی، احساس خستگی و دردناک شدن و تورم سینه‌ها.
ـ دگرگونی‌های روانی: توهم اینکه وجودشان زیبا و شایسته نیست حاصل آن عقده حقارت و یا توهم اینکه زیباتر و برازنده‌تر از دیگران است که حاصل آن توقع احترام زیادتر و تحقیر دیگران، شروع به رؤیاپردازی گاه در نقش دختری شجاع و یا ستاره‌ای زیبا در خانواده، گروه و گاه خود را در نقش جنسی برای جنس مخالف می‌پندارد. گاه علاقه وافر به دروغ پردازی، دیده می‌شود و گاه ممکن است تعصب خود را به افکار و عقاید، گروه و معیارهای خود را به صورت دشمنی، انتقاد و صدمه رسانی آشکار کند.
اگر شرایط مساعد باشد قادر به تفکر و تصمیم‌گیری عاقلانه‌ای است ولی چون کم تجربه است یا به سمت ایده‌آل جویی می‌رود و یا در تصمیم غلط خود تعصب می‌ورزد.
ـ دگرگونی‌های عاطفی: توجه زیاد به آرایش شخصی تا حدّ لذت بردن از دیدن خود در آینه، تغییر عواطف در کوتاه‌ترین زمان گاهی از خود راضی است زمانی احساس فروتنی و ناامیدی میکند،گاهی آرام و ساکت است و گاهی پرشور و حرّاف، گریه‌هایش پر سروصدا است و خنده‌هایش شدید و طولانی، حساس و زود رنج، گاه تعریف از دیگران در حضور او باعث ناراحتی و حتی گریه می‌شود و نوجوان در این دروان عشق را نعمتی سحرآمیز می‌داند که زندگی را معجزه‌آسا تغییر می‌دهد.
ـ دگرگونی‌های اجتماعی: نوجوان در این دوره وارد دنیای روابط و معاشرت‌ها می‌شود، زندگی گروهی را دوست دارد، زود با دیگران انس و الفت برقرار میکند، دوستی‌شان با درک صحیح به خاطر منافع و مصالح است، نوجوان در این دوره می‌آموزد که چه‌طور یکدیگر را به خود جلب کنند. مکالمه‌ها، خنده‌ها، سخن‌چینی‌ها و انواع رفتارهای ظاهری بی‌اهمیت برای آنها معنی‌دار است. البته سعی میکند با افراد همسن ارتباط داشته باشد، نوجوانان (دختر) برای زندگی خانوادگی فکر می‌کنند ولی در مورد آن رؤیایی می‌اندیشند. گاهی تمایلاتی برای تشکیل خانواده در وی وجود دارد و حتی حاضر است دست از همه چیز حتی خانواده و تحصیل بشوید، تمایل شدیدی برای الگو قرار دادن شخصیت‌های جذاب دارد. ارتباط با دیگران پردوام نیست مگر آنکه به راز و رمزی مربوط شود.
مشکلات دوره بلوغ:
مشکلات دوره بلوغ به واسطه تحولات عظیم و کشش‌ها و گرایش‌های متفاوتی که در نوجوان ایجاد شده و نوع واکنشی که نوجوان به این گرایش‌ها نشان می‌دهد متعدد و متفاوت است. مشکلاتی در زمینه خانوادگی، آموزشی، رفتاری، عاطفی و جسمانی می‌تواند پدید بیاید. در اینجا به دو مشکل تحصیلی و رفتاری اشاره می‌شود.
ـ افت تحصیلی و نداشتن رغبت به مطالعه: یکی از مسائل مهمی که در دوران بلوغ پیش می‌آید افت تحصیلی و گاه ترک تحصیل است. عوامل مختلفی در این زمینه دخیل‌اند که عبارتند از:
1. تغییر شرایط به هنگام وارد شدن به دوره راهنمایی؛ افزایش حجم کتاب‌ها، افزایش تعداد معلمین، نبود تشویق‌های دوره دبستان.
2. اختلاف خانوادگی؛ جنگ و مشاجره، جدایی والدین از هم.
3. اختلاف نوجوان با خانواده؛ برای نشان دادن مخالفت خود با والدین ناخودآگاه سعی میکند برخلاف میل آنها رفتار کند. چون خواسته والدین درس خواندن نوجوان است.
4. در سن بلوغ به علت تغییرات جسمی و روحی توجه به مسائلی غیر از درس مثل ورزش، تفریح و… زیاد می شود.
5. رفتار نادرست والدین، مراقبت شدید یا رها کردن به حال خود.
مقابله با افت تحصیلی:
1. یأس و ناامیدی از اینکه نمی‌توانید دیگر خوب درس بخوانید را کنار بزنید.
2. اعتماد به نفس خود را از دست ندهید و به خود تلقین کنید چنانچه قبلاً موفق بودم در این دوره نیز موفق خواهم بود.
3. عوامل مزاحم را حذف کنید؛ بیشترین عامل مزاحم تخیل و خیال‌پردازی است.
4. برای مطالعه خود هدف تعیین کنید و از خود بپرسید که چرا تحصیل می‌کنم و هدف نهایی من از تحصیل و مطالعه چیست. هدف داشتن در مطالعه ایجاد انگیزه میکند و انگیزه نیز محرکی است برای تداوم بخشیدن به فرآیند مطالعه.
5. فنون مطالعه مؤثر را بیاموزید. در این زمینه می‌توانید به کتاب روش‌های مطالعه و تحقیق اثر ابوالقاسم اکبری مراجعه کنید.
6. دوستان اهل مطالعه انتخاب کنید.
7. حتی المقدور مطالعات خود را به شکل گروهی و بحث انجام دهید.
8. با دوستان خود جو مطالعه ایجاد کنید.
گوشه‌گیری و انزوا طلبی:
گوشه‌گیری علل متفاوتی دارد و انزواطلبی هر شخص علت مخصوص به خود. علل گوشه‌گیری می‌تواند کمبود اعتماد به نفس، ترس از شکست، واکنش در مقابل مراقبت شدید والدین، توهم نقص جسمانی (احساس میکند وجودش زیبا نیست و به همین خاطر مورد توجه یا تمسخر دیگران است و چون احساس امنیت نمی‌کند دچار اضطراب شده و برای رهایی رو به انزوا می‌گذارد)، عدم اطلاع از مهارت‌های اجتماعی (چون نمی‌داند در موقعیت‌های اجتماعی چگونه باید رفتار کند و زمانی که رفتار غیرمعمول از او در اجتماع سر بزند مورد تمسخر قرار می‌گیرد ناچار ترجیح می‌دهد در تنهایی باشد).
مقابله با گوشه‌گیری:[4]
1. شناسایی معایب و محاسن خویش برای رفع و اصلاح رفتارهای نامطلوب.
2. رفتارهای نامطلوب خود را ترک و رفتارهای مطلوب را تقویت کنید. عادت‌های مطلوب در زمینه‌های اجتماعی از قبیل شرکت در بحث‌های گروهی و جوشش با اعضای گروه، نگریستن به چشم‌های مخاطب در هنگام صحبت، پرهیز از انتقادهای مخرب و غیرسازنده، افزایش معلومات و انتقال آن به دیگران. و برخی عادت‌های نامطلوب از قبیل احساس ترس، ناراحتی از حضور در جمع، بیگانه داشتن اعضاء، بی‌تفاوتی و بی‌اعتنایی نسبت به رویدادهای گروه می باشد.
3. افکار غیرمنطقی را از ذهن خود پاک کنید، از هیچ‌کس و هیچ چیز بدون دلیل منطقی متنفر نباشید و اگر موردی وجود داشت از خود بپرسید آیا آن فرد یا آن شیء آن‌قدر بد است که لایق تنفر است و هیچ نکته مثبتی ندارد.
4. تصمیم‌گیری منطقی در برخورد با انتقادات دیگران؛ اگر انتقاد وارد است با کمال بزرگواری قبول کنیم ولی اگر سخن نادرست با هدف خشمگین کردن است با زدن لبخندی آن را خنثی نماید.
5. برای هر مقطع از زندگی و کل زندگی‌تان هدف تعیین کنید و برای رسیدن به آن تلاش نمایید.
6. ذهن‌تان را از شکست‌ها و ناکامی‌ها پاک کنید و با عزمی راسخ در مقابل مشکلات بایستید.
7. استراحت، ورزش و شرکت در فعالیت‌های گروهی را فراموش نکنید.
چند تذکر مهم:
1. والدین مهربان‌ترین دوست هستند سعی کنید ارتباط‌تان را با ایشان تقویت کنید.
2. دوستان خود را با دقت انتخاب کنید و هر رازی را به دیگران نگویید.
3. اوقات فراغت خود را با ورزش، تفریحات سالم و مطالعه کتاب‌های مفید پر کنید.
4. از اینکه شاید مورد حمایت جمع نیستید نگران نباشید، سعی کنید توانایی‌های خود را بروز دهید تا آنها هم به شما علاقمند شوند.
5. این دوران پر تلأطم تمام خواهد شد و آن کس سربلند خواهد بود که از حریم عفت و حیا خارج نشده باشد.
6. مسائل و مشکلات را با صبر و تحمل و با توکل به خدا حل نمایید.
غم غربت و اضطراب جدایی
افرادی که از خانه و کاشانه خود جدا می‌شوند و به شهر دیگری برای کار یا تحصیل و…می‌روند ممکن است دچار غربت‌زدگی و اضطراب جدایی شوند این اختلال ممکن است نشانه‌هایی چون نگرانی از آینده، گوشه گیری، عدم تمرکز حواس، سردرد، و…داشته باشد. برای مقابله با آن لازم است از روش‌های زیر کمک گرفت: ورزش، مزاح و شوخ طبعی، فعالیت‌های سرگرم کننده، تلفن زدن به منزل در حد اعتدال، دعوت از خانواده برای حضور در کنار‌تان، آوردن برخی از وسایلی که با آنها مأنوس هستید. درصورتی که در خواب، ارتباط بادیگران و تحصیل مشکل جدی برای شما به جود آمده از روان شناس بالینی کمک بگیرید.
در پایان امیدواریم که با به کار گیری راهکارهایی که خدمت‌تان عرض شد بتوانید بر مشکلات غلبه کرده و این دوران را به خوبی پشت سر بگذارید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. آنچه یک جوان باید بداند (ویژه دختران): رضا فرهادیان.
2. بلوغ و دگرگونی‌های آن: فرزانه صمدی.
3. دنیای بلوغ، علی قائمی.
4. مشکلات نوجوان و جوان: ابوالقاسم اکبری.
پی نوشت ها:
[1] . قائمی، علی، دنیای بلوغ، سازمان ملی جوانان، نشر اسپید، 1380، ص21، با کمی تغییر.
[2] . صمدی، فرزانه، بلوغ و دگرگونی‌های آن، نشر ایران نگین، چاپ اول، 1377، ص 38.
[3] . همان، ص39.
[4] . اکبری، ابوالقاسم، مشکلات نوجوانی و جوانی، نشر ساولان، چاپ اول، 1381، ص109.
