من از هر لحاظ می توانم تا حدودی خودم را اصلاح کنم و احکام اسلامی را رعایت کنم ولی معمولاً فکرم را نمی توانم کنترل کنم نه اینکه فکرهای گناه و… بلکه معمولاً فکرم مشغول به گذشته و آینده است هر کاری کردم موفق نشدم لطفاً مرا در این مورد راهنمایی کنید؟

صفحه ذهن آدمی، صحنه آمد و شد دائمی افکار و خیالاتی است که کمابیش در انتخاب راه زندگی و پیمودن مسیر آن موثر است. گرچه حضور فکر، وهم و یا خیال در ذهن، ابتدا امری غیر اختیاری می نماید، ولی با بررسی منشاء آنها، به این حقیقت پی خواهیم برد که آنچه ذهن انسان را مشغول می کند قابل پیش بینی، پیشگیری یا زمینه سازی است. از این رو باید با شناخت انواع فکر و زمینه های حضور آنها در ذهن در صدد جلوگیری از ورود آنچه مضر به حال ماست برآییم و افکار مفید و پسندیده که موجب سعادت دنیوی و اخروی ما می شود را جایگزین نماییم.

انواع فکر:
1. افکاری که موجب رغبت انسان به عمل و اراده آن فعل می شوند که این قسم خود دو نوع است یا افکار بد است یا افکار خوب.
2. افکاری که محرک بر انجام کار نیستند، بلکه محض خیال و مجرد فکر و تصور می باشند. مثل آرزوهای دور و دراز و کاذب، وهم و خیالات.
مثلا در مورد قسم اول می توان به عنوان نمونه به فرمایش حضرت علی ـ علیه السلام ـ توجه کرد: حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرمایند: «کسی که زیاد به گناهان فکر کند به سوی گناه کشانده می شود»[1] هیچ گناهی را انسان مرتکب نمی شود مگر آنکه قبل از عمل در مورد آن فکر کرده است. راه هایی رهای یافتن از این گونه افکار که الحمد الله شما با عنایت پروردگار موفق به پیمودن آنها هستید، عبارتند از:
1. سد راه شیطان: تهذیب یا پاک کردن نفس از صفات رذیله که راه های نفوذ شیطان در دل هستند یکی از موثرترین راهها است. صفاتی مانند: شهوت، غضب، حرص، حسد، عداوت، عجب، کبر، طمع، بخل، ترس، محبت به دنیا، بیم فقر، بددلی به خدا و خلق و… که اگر هر کدام از این درها باز باشد شیطان به داخل دل انسان نفوذ کرده و دل را مملو از تخیلات، اوهام و وساوس می نماید.
2. ذکر: اشتغال دائم به یاد خداوند متعال در دل و زبان سبب رهایی از وسوسه های شیطانی و آرامش انسان می شود. خداوند متعال می فرمایند: «کسانی که پرهیزگارند هر گاه وسوسه ای از شیطان به آنها برسد به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند پس (به واسطه این تذکر) دیده بصیرت ایشان بینا (و از چنگ وساوس رها) می شوند.»[2] و همچنین می فرمایند: «آگاه باشید که تنها به سبب یاد خداوند دلها آرامش می یابند.»[3] که از مصادیق تام و کامل ذکر، نماز و حضور قلب در آن است.
3. توجه به آثار: وسوسه های شیطانی آثار و عواقب وخیمی برای انسان به دنبال دارد که اگر انسان به آنها آگاه باشد خلاف عقل و بصیرت است که ادامه دهنده آن باشد.

افکار نگران کننده:
این افکار، افکار فاسد از نوع دوم هستند که فکرهایی پریشان کننده و اغلب تکراری هستند و هیچ فایده ای بر آنها مترتب نیست. این افکار باطل عبارتند از:
1. آرزو و تمنای چیزهایی که به دست نمی آیند: این آرزوها یا مربوط به امور محال و ناشدنی است یا مربوط به گذشته که بازگشت آن ممکن نیست.
2. یادآوری حالاتی که برای او اتفاق افتاده است: مثل مشکلاتی که برای او به وجود آمده یا اختلال در کارهایی که داشته است.
3. فکر در چیزهایی که ندارد، اما آنها باعث خوشحالی او می شود، و ناراحتی از اینکه چرا این امکانات را ندارد.
4. تصوراتی که در مورد محاسبه امور روزمره یا مخاصمه با دشمنان داشته باشد، در فکر خود مشغول تجارت و یا منازعه و مخاصمه با دشمن می شود.
5. فال بد زدن، که آن را تطیر نیز می گویند: اینکه انسان نسبت به بعضی از اموری که اتفاق می افتد دل خود را بد می کند و بعضی چیزها را علامت حوادث بد می داند و بعضی از امور را دلیل وقوع ناراحتی های خود قرار می دهد. همواره منتظر حوادث تلخ است و به امثال مردن فرزند، ابتلا به انواع بیماری، گرفتاری به ذلت و خواری و دست نیافتن به آرزوها و زندگی دلخواهش فکر می کند.
شناسایی افکار نگران کننده:
شناسایی این افکار، اولین گام ضروری در کنترل فکر است. این افکار غالباً تصاویر یا ایده هایی نیمه تکوین یافته ای هستند که به سرعت به ذهن خطور می کنند و از ذهن می گذرند و ممکن است چنان خودکار شوند که به دشواری بتوان آنها را برانگیزاننده استرس تلقی کرد. بازنگری افکار به هنگام استرس به شناسایی شناختهای نگران کننده کمک می کند. ثبت افکار نگران کننده و تخلیه ذهن، فی نفسه می تواند از پریشانی که این افکار به وجود می آورند بکاهد.

کنترل کردن افکار نگران کننده:
پس از شناسایی افکار اضطراب زا، می توان به جستجوی تکنیک هایی برای مبارزه با آنها برآمد که ما به دو تکنیک اشاره می کنیم:
1. توجه گردانی: توجه گردانی بر این فرض استوار است که در هر زمان معین، اشخاص می توانند تمام توجه خود را تنها به یک فکر خاص معطوف کنند. انسان می تواند مفهومی خنثی یا خوشایند را جایگزین ایده نگران کننده کند و از پیدایش اضطراب و تشکیل چرخه های استرس جلوگیری کند. راهبردهای مورد استفاده در توجه گردانی عبارتند از:
الف) فعالیت بدنی: فعالیت به عنوان یک تکنیک توجه گردانی، راهی برای دور کردن توجه از افکار نگران کننده است. معمولا هنگامی که انسان برای اوقات فراغت خود برنامه ریزی درست نداشته باشد گرفتار اوهام و تخیلات می شود. از این رو خداوند متعال به پیامبر گرامی ـ صلی الله علیه و آله ـ توصیه می فرماید: «پس هنگامی که «از کار مهمی» فارغ شدی، به مهم دیگر بپرداز و به سوی پروردگارت توجه کن»[4] لذا انسان باید از بی کاری و بی برنامه روزگار سپری کردن بپرهیزد.
ب) بازتمرکز یابی: باز تمرکز یابی مستلزم این است که انسان به شدت روی مسائل یا مطالب مناسب با حالش تمرکز کند مثلاً شمارش آیات سوره حمد، شمارش حروف آن.
ج) فعالیت ذهنی: فعالیت ذهنی صرفاً به معنای مشغول شدن به یک تکلیف ذهنی نظیر تنظیم فهرست کارها یا خرید، از حفظ خواندن قرآن یا شعر، یا حل یک مسئله ریاضی به صورت ذهنی است.
2. چالش با افکار: وقتی افکار نگران کننده شناسایی شدند انسان می تواند آنها را واقع بینانه ارزیابی کند و به این ترتیب از پیدایش چرخه فشار روانی جلوگیری کند. این افکار نادرست، افکاری غیر واقع بینانه، اغراق آمیز، بیش از حد بد بینانه، جانب دارانه و کلی هستند و به این ترتیب زمینه ابتلای شخص را به اضطراب فراهم می کنند مانند:
ـ «دیروز روز بدی بود. امروز هم مانند دیروز روز بدی خواهد بود.»
ـ «احساس ضعف می کنم، به همین خاطر زمین خواهم خورد و دیگران به من خواهند خندید.
«دوستم دیر کرده! حتما تصادف کرده است.»
چالش: تفسیر واقع بینانه رویدادها و موضع گیری منطقی نسبت به نگرانی است مانند:
«دیروز روزب بدی بود: نه، بعضی از ساعت های آن خوب بود و اگر چه ساعت های بدی هم داشت ولی به هر حال آنرا پشت سر گذاشتم.»
احساس ضعف می کنم، ولی می توانم آنرا کنترل و بهبود بخشم.»
ـ «دوستم دیر کرده است شاید او در راه بندان گیر کرده، یا این که قرار ملاقاتمان را فراموش کرده است.»
فرد باید این گونه عبارت ها را به هنگام آرامش نیز تکرار کند تا آنکه بتواند در زمان فشار آنها را به سهولت به کار گیرد. در پایان موفقیت شما را در تمامی مراحل زندگی با عنایت پروردگار متعال و توجهات حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ از خداوند مسئلت می نماییم.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تقویت و تمرکز فکر، دکتر ژوزف مورنی، ترجمه هوشیار رزم آزما، انتشارات آرمان.
2. هنر فکر کردن، ارنست دیمنه، ترجمه محمد رفیعی مهر آبادی، انتشارات خجسته.
3. مهارت در اندیشیدن، ادوارد. د . بونو، ترجمه بهمن لطیف، انتشارات اهل قلم.
4. اختلالات اضطرابی، آموزش کنترل و درمان، هلن کنرلی، ترجمه دکتر سیروس مبینی، انتشارات رشد.
5. تفکر برتر، دکتر محمد رضا شرفی، انتشارات سروش،

پی نوشت ها:
[1] . آمدی، شرح غررالحکم، جمال الدین محمد خوانساری، انتشارات دانشگاه تهران، ج 5، ص 321.
[2] . اعراف/201.
[3] . رعد/28.
[4] . انشراح/7 و 8.