تفریحات در اسلام چیستند؟ بهترین تفریح که در دیدارهای دسته‌جمعی برای جوانان، نوجوانان و بزرگسالان مفید است، از نظر اسلام چیستند؟
مقدمه: قبل از بحث لازم می‌بینم به معنی تفریح در لغت و اصطلاح و فرهنگ اسلامی اشاره کنم و بعد به ویژگی‌های تفریح اسلامی بپردازم و سپس وارد بحث یعنی تفریحات در اسلام می‌شویم و در انتها به بهترین تفریح در دیدارهای دسته‌جمعی اشاره می‌کنیم و از بحث خود نتیجه‌گیری خواهیم نمود.
تفریح در لغت: به معنی شادمانی کردن، شادمانی و خوشی است.[1] و با واژه‌های نزهت، تفرّج، فرح، راحتی و آسایش هم خانواده است.
تفریح در فرهنگ اسلامی: در فرهنگ غنی اسلام تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملی و رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان به حساب می‌آید. به گونه‌ای که هر کسی از این بخش(تفریح) استفاده نکند، در بعدی از ابعاد تکاملی شخصیت خود کوتاهی کرده و این قصور باعث کند شدن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او می‌گردد. تفریح نشاطی است که انسان پس از تلاش و فعالیت‌های سنگین جسمی و روحی بر می‌گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.[2] از آنجایی که انسان دارای دو بعد جسمانی و روحانی است و این دو بعد بر یکدیگر اثر می‌گذارند (مثبت و منفی) نیاز است که علاوه بر بعد روحانی به بعد جسمانی نیز توجه لازم را داشت. باید بدانید که تفریح برای بازپروری و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگی یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه ـ علیهم السّلام ـ بوده است،
ویژگی‌های تفریح اسلامی: 1. در راستای تکامل و رشد شخصیت انسانی است. 2. باعث نشاط و شادایست. 3. در چهارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)[3] صورت می‌گیرد. 4. اعتدال در آن رعایت می‌گردد.
5. فواید عقلی، جسمی و روحی دارد؛[4] 6. بعد اجتماعی در آن لحاظ شده است. مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین؛[5] 7. فقط وقت پرکنی و تضییع وقت نیست بلکه یادگیری نیز در آن لحاظ شده است.[6] 8. هر تفریحی که انسان را یک پله از رشد الهی پایین آورد مذموم (حرام یا مکروه) است؛ 9. فعال و پرتحرک بودن همچون اسب سواری، تیر اندازی و شنا و…؛ 10. هر تفریحی که باعث خفت و سبکی عقل شود، حرام است، مثل شرب خمر، موسیقی مبتذل، مواد مخدر، قمار و … 11. برد و باخت در بازی حرام است. (غیر از تیراندازی و اسب سواری)؛ 12. آزار و اذیت دیگران در بازی حرام است (تحقیر، مسخره کردن، همسایه و مردم آزاری و…)؛ 13. نباید باعث ضرر به خود فرد یا دیگران گردد. 14. لذت آن پایدار باشد (کمک کند به شادی در آخرت)؛[7] 15. تقویت کننده بعد جسمانی و روحانی (شجاعت و…) باشد.
نکته: با توجه به ویژگی‌های تفریح اسلامی باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمی‌کند، امّا باید در هر تفریحی اول دقت کنیم و ببینم که آیا با معیار اسلامی سازگار است، یعنی آیا کمال‌آور، لذت‌آور و آخرت‌آور هست یا خیر، هر آنچه به عنوان تفریح، انسان را از مسیر بندگی و کمال دور سازد به تعبیر امام علی ـ علیه السّلام ـ آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.
تفریحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام برای هر کاری ملاک معرفی کرده است، اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، امّا چیزی که مهم است باید خارج از مسیر بندگی نباشد و ویژگی‌های تفریح اسلامی مذکور در آن رعایت گردد، اینک به برخی از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره می‌کنیم.
لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوی تفریح باید گفت که دایره تفریح خیلی وسیع‌تر از آن است که غالباً تصور می‌شود زیرا تفریح به معنی شادی و شادمانیست و هر چه که باعث زایل شدن همّ، غم، خستگی و رنج شود به نوعی تفریح محسوب می‌شود.
1. کار و تلاش:[8] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: کار بزرگ‌ترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان می‌گردد و انسان را از همّ و غصه نجات می‌دهد، بسیاری از اضطراب‌ها و نگرانی‌های جهان امروزی به خاطر بی‌حرکتی و عدم فعالیت‌های جسمانی است، امروزه کار درمانی برای زدودن یأس، نگرانی و اضطراب برای بیماران روانی هم تجویز شده است.
برنارد شاو نویسنده معروف انگلیسی می‌گوید: راز بدبختی و بینوایی ما داشتن اوقات فراغتی است که صرف فکر کردن درباره خوشبختی و بدبختی می‌شود.[9]
2. تیراندازی.[10]
3. اسب‌سواری.[11]
4. کشتی،[12] در متون دینی داریم که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از امام حسن و امام حسین ـ علیهم السّلام ـ خواستند که با هم کشتی بگیرند و یا اینکه ایشان خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه می‌دادند.
5. شنا:[13] پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ والدین را توصیه نموده‌اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیری شنا را برایشان فراهم کنید.
6. صله رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام بوده است. دیدار نزدیکان باعث سرور و شادی می‌شود و دوری از آنها غم و غصه به بار می‌آورد، افرادی که برای تحصیل از محیط خود فاصله می‌گیرند این امر را به خوبی تجربه کرده‌اند.
7. خوشرویی و خوش‌گویی.
8. نظافت (بدن، لباس، موی سر و صورت و زدودن موهای زائد بدن، آرایش مرد برای همسر و زن برای همسر، غسل‌های مستحبی) نظافت احساس خوشایندی را در فرد نسبت به خودش بوجود آورده و باعث نشاط در او می‌شود.
9. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن) باعث آرامش دل می‌گردد. زیرا با یاد خدا فرد خود را در حریم امن الهی دیده و باعث احساس امنیت و شادمانی در او می‌گردد.
10. توجه به اعیاد مذهبی (جمعه‌ها، عید فطر، عید غدیر و قربان)
11. انگشتر فیروزه: انگشتر فیروزه باعث زدودن غم و پیروزی و شادابی است.
12. شاد کردن مؤمنین: کمک به دیگران، احسان رضایت خاطر برای انسان به بار می‌آورند و این عامل شادمانی می‌شود.
13. عطر: بوی خوش باعث شادابی روح و در نتیجه آن خرمی جسم می‌شود. همچنین انسان را محبوب دیگران می‌کند. در سیره رسول خدا(ص) نیز استفاده از عطر بسیار مورد تاکید ایشان می‌باشد. امام خمینی (ره) که زندگی ساده‌ای داشتند تنها در انتخاب عطر بود که به دنبال مرغوبترین می‌گشتند.
14. هدیه دادن و هدیه گرفتن.
15. داشتن دوست صالح: تحقیقات نشان می‌دهد، افرادی که مشکلات و حتی شادی‌های خود را به شکل کلامی و غیرکلامی با دوستان و آشنایان خود در میان می‌گذارند و در دل خود ذخیره و انبار نمی‌کنند از نشاط و خرمی بیشتری برخوردارند، و لازمه این امر داشتن دوستان صالح است.
16. لطائف و حکمت آموختن:[14] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: قلب‌ها مثل بدن‌ها خسته و ملول می‌شوند، پس با (شنیدن، خواندن) حکمت‌های دقیق و لطیف آنها را شاداب کنید.
17. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: یکی از تفریحات سالم رفتن به سفر است. سفر روح انسان را جلا داده و باعث شادی و شادابی می‌گردد. علاوه بر آن سفر موجب سلامتی جسم نیز هست. (سافروا تصحّوا؛ مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهای دسته‌جمعی برای جوانان لذت بسیاری بیشتری دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابی، ایثار، گذشت، تعاون …. را یاد می‌گیرند. در روایات می‌خوانید که در سفر مزاح را کمی بیشتر کنید ولی افراط نشود.
نکته: باید توجه داشت که تفریح افراد در سنین مختلف فرق می‌کند. تفریح یک کودک هفت ساله با نوجوان هجده ساله و یا یک فرد میانسال یا کهنسال فرق می‌کند. یک جوان از آنجایی که ابعاد روحی او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس و… دارد، لذا هرگاه این نیازها برطرف شود، احساس شادابی و خرمی بیشتری می‌کند و هر گاه این نیازها از طرف دیگران در خطر باشد، احساس افسردگی، خمودی و غم می‌کند.
بهترین تفریح در دیدارهای دسته‌جمعی
در دیدارهای دسته‌جمعی برخی تفریحات هستند که جنبه گروهی و عمومی پیدا می‌کنند و برخی دیگر جنبه خصوصی‌تر. البته بستگی دارد این گروه در چه جایی باشند (منزل، مدرسه، تأتر و مسجد، اردو، خارج ازمنزل). به هر حال بهترین تفریح، تفریحی است که همه افراد در آن شریک بوده و از آن لذت ببرند. البته گاهی هم ایجاب می‌کند که هر دسته‌ای جداگانه با هم باشند، مثل زمانی که بزرگترها مشغول بحث‌های جدی و مهم خود هستند.
در ذیل برخی از تفریحات دسته‌جمعی ذکر می‌شود:
1. اجرای مسابقه و تهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتی، مسابقه معلومات عمومی، لطیفه‌گویی؛
2. معاشرت‌های سازنده و صله رحم؛
3. مسافرت‌های کوتاه و بلندمدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و…؛
4. آزاد کردن ذهن از مسائل کاری و مشکلات زندگی: امام محمد غزالی می‌گوید بهتر است شاگردان پس از مدتی تعلیم رها گردند تا بازی و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیری جدی ذهن با مسائل علمی آنها را از درس دلزده و فراری می‌کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد[15].
با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود. کودک با یک شکلات دل خوش است، ولی جوان نیازها و خواسته‌هایش بیشتر است. دیگر آنکه شادی و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگی انسانی فرد ضرر برساند و در آن افراط شود. (در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر اینکه امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نکته پایانی: در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحی را نمی‌پسندد تفریحی مناسب است که با اصول تربیت وتعلیم اسلامی و رشد استعدادهای روانی و شخصیتی مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالی، آبرویی، جانی نرساند، جزء تفریحاتی نباشد که انسان را از دایره بندگی خدا بیرون می‌کند (قمار، شراب‌خواری، مجالس لهو و رقص، مواد مخدر، موسیقی‌های لهوی و ترانه‌های مبتذل و…) البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمی‌شود، بلکه هر امری که در آن گناه صورت نگیرد و اعتدال نیز رعایت شود را شامل گردد (رعایت ویژگی‌های تفریح اسلامی). همچون؛ فوتبال، کشتی، شمشیربازی، دو، اسب سواری،کوهنوردی، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک‌ها، شنیدن موسیقی‌های غیر حرام، دیدن فیلم‌های سینمایی مفید (مستند، کمدی، رزمی و…)، خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه‌گویی، مسابقه علمی، مهمانی رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و… لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنی لغوی آن و اصطلاحی توجه داشت یعنی دایره تفریح و شادمانی خیلی وسیع است تا آنجایی که خلاف رشد وکمال و مسائل شرعی نباشد.
معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:
امام علی و تفریحات سالم، محمد دشتی، سازمان تحقیقات سازمان نیروی مقاومت بسیج.
پی نوشت ها:
[1] . فرهنگ عمید.
[2] . احمد عبدالعزیز ابوسمک، التربیه الترویحیه فی الاسلام، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص 40.
[3] . همان، ص 80.
[4] . همان، ص 59.
[5] . همان.
[6] . همان.
[7] . مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381، ص 104 ـ 107.
[8] . صادقی اردستانی، احمد، نیازهای جوانان، نشر خرم، 1379، ص 185.
[9] . دیل کارنگی، آیین زندگی، جهانگیر افخمی، تهران، ارمغان، 1376، ص 69 ـ 70.
[10] . نیازهای جوانان، ص 185 ـ 192.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . نهج البلاغه، محمددشتی، حکمت 39.
[15] . التربیه النزویحیه فی الاسلام، ص 44.
