چرا وقتی ما شروع به خواندن نماز می‌کنیم، فکر و ذهنمان می‌رود به مشکلات زندگی تا آخر نماز ولی پس از نماز فکرمان از این مطلب بیرون می‌آید و هر چه قدر سعی می‌کنیم که حضور قلب داشته باشیم، فکر و ذهنم مشغول مشکلات زندگی می‌شود؟ راهنمایی فرمایید.
قبل از پرداختن به اصل پاسخ شما، به عنوان مقدمه لازم است به این نکته اشاره کنم که در انسان به طور فطری دو گرایش عمده وجود دارد. یکی گرایش به سوی خوبی‌هاست و کمالات انسانی و دیگری میل به زشتی‌ها و انحرافات اخلاقی. این دو گرایش همیشه در نهاد و سرشت انسان وجود دارند و دایم در حال درگیری و کشمکش می‌باشند. فطرت الهی انسان و نیز پیامبران و امامان ـ علیهم السّلام ـ زمینه گرایش انسان به سوی معنویت و سعادت را فراهم می‌سازند. امّا هوای نفس، حبّ دنیا و شیطان در تلاشند که انسان را از راه سعادت منحرف کنند. شیطان گرچه همیشه در کمین انسان است امّا در لحظاتی که انسان می‌خواهد با خدا رابطه برقرار کند یا کار خیری انجام دهد، بیشتر وارد فعالیت می‌شود و سعی می‌کند در آن لحظات حساس و معنوی ذهن انسان را به امور دنیوی مشغول کند. نماز خواندن یکی از آن موارد است. زمانی که انسان می‌خواهد نماز بخواند، شیاطین دور او را می‌گیرند تا نگذارند نماز برگزار شود. در قلب انسان وسوسه می‌کنند که هنوز زود است و برای نماز وقت زیادی مانده. فعلاً خسته‌ای قدری استراحت کن،الان گرسنه‌ای قدری غذا بخور، بعداً نماز را خواهی خواند. بعد از این که مشغول نماز شد و خواست نماز با حضور قلب بخواند، شیطان او را وسوسه می‌کند و توجه افراد را از نماز و اطاعت خدا منصرف می‌نماید، و به چیز دیگری مشغول می‌دارد. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: وقتی بنده‌ای مشغول نماز و ذکر خدا می‌شود شیطان می‌آید و در قلب او وسوسه می‌کند و می‌گوید: به یاد فلان چیز باش، فکر فلان کار را بکن، این قدر وسوسه می‌کند تا انسان را از فکر نماز و یاد خدا بیرون ببرد و به شک اندازد به طوری که نداند چند رکعت نماز خوانده است».[1] در حدیث دیگر آمده است: وقتی انسان مشغول نماز شد، شیطان می‌آید سد راهش می‌شود و تحریکش می‌کند تا از نماز دور گردد.
در این موقع جنگ و نزاع میان نمازگزار و شیطان بر پا می‌شود.[2] شیطان در حال نماز قلب و ذهن را به این سو و آن سو می‌کشد و با افکار و خاطرات گوناگون مشغول می‌سازد. نقشه می‌کشد و باعث می‌شود که انسان درباره مسایل زندگی و مطالب گذشته و آینده فکر کند. و چه بسا موضوعاتی را که به کلی فراموش کرده در حال نماز به یاد می‌آورد و ذهنش مشغول آنها می‌شود. هنگامی به خود می‌آید و متوجه می شود که نمازش تمام شده است. اگر هم در این بین لحظه‌ای به یاد نماز افتاده شیطان فوراً ذهن او را به مسایل دیگر مشغول می‌کند. به همین جهت آن مکانی را که برای نماز انتخاب می شود، «محراب» می‌گویند. محراب یعنی مکان حرب و جنگ؛ چون شیطان موقع نماز در آن مکان می‌آید و وسوسه می‌کند تا انسان را از یاد خدا منحرف کند،[3] و از سویی انسان کوشش می‌کند با او مخالفت کند.
گاهی شیطان غالب می‌شود و توجه انسان را از نماز و یاد خدا بیرون می‌برد و گاهی انسان با اراده و قوت قلب در برابر وسوسه‌های شیطان مقاومت می‌کند. این در مورد افراد معمولی مانند من و شما است، افرادی هم هستند که اصلاً در برابر شیطان مقاومت ندارند و همیشه شیطان بر آنها غالب است. در مقابل، عده‌ای دیگر آنچنان از اراده قوی و ایمان پایدار برخوردارند که نقشه‌های شیطان هیچ گاه درباره آنها تأثیرگذار واقع نمی‌شود.[4]
با توجه به این که ما شدیداً در معرض فریب و وسوسه شیطان قرار داریم و در بسیاری موارد تجربه کرده‌ایم که شیطان ما را فریب داده و از یاد خدا غافل کرده است، باید کاری کنیم که شیطان نتواند در ما نفوذ کند و در هنگام نماز ذهن و فکر ما را به مسایل دنیوی مشغول سازد. برای مصونیت از شرّ شیطان و این که شیاطین نتوانند در هنگام نماز ذهن و فکر ما را به مسایل دنیوی مشغول کند، باید به خدا پناه ببریم.
در روایت آمده است که امام صادق ـ علیه السّلام ـ در هنگام تلاوت سوره حمد و هنگام نماز می‌فرمود: «اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم».[5] در روایت دیگر آمده است که: «شخصی نزد رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ شرفیاب شد و سؤال کرد در هنگام نماز چگونه ذهن و فکرم را از وسوسه شیطان و یاد امور دنیوی دور نگه دارم؟» حضرت فرمود هنگام نماز بگو: «بسم الله و بالله، توکّلت علی الله، اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم.»[6] البته باید توجه داشت که منظور فقط گفتن جمله فوق به زبان نیست. بلکه افزون بر گفتن جمله بالا، باید قلب انسان نیز متوجه خدا باشد و از ته دل به خدا توکل کند. تنها در این صورت است که دیگر شیطان بر او دست رسی ندارد و نمی‌تواند ذهن و فکرش را در هنگام نماز به امور دنیوی مشغول کند.
گرچه این کار در ابتدا ممکن است قدری سخت باشد، و انسان نتواند از اول تا آخر نماز ذهن و فکرش را فقط متوجه خدا نماید. امّا یقین داشته باشید که در اثر تمرین و تکرار امکان پذیر است. شما اگر خود را عادت دهید که با وسوسه‌های شیطان مقابله کنید و در هنگام نماز توجه خود را فقط به معانی جملات و کلماتی که بر زبان می‌آورید متمرکز نمایید، کم کم شیطان ناامید می‌شود و نمی‌تواند در حال نماز ذهن شما را به امور دنیوی مشغول سازد.
برای ایجاد تمرکز و حضور قلب در نماز به این نکات نیز توجه داشته باشید:
1. اگر نماز فرادا یا نماز مستحب می‌خوانید، بهتر است جای خلوتی را انتخاب کنید که سر و صدا و مزاحمت نباشد. در منزل جای خلوتی را انتخاب کنید و همیشه در آن جا نماز بخوانید، در حال نماز فقط به محل سجده نگاه کنید. و اگر به جماعت نماز می‌خوانید به موضع سجده نگاه کنید و هنگامی که امام جماعت حمد و سوره را بلند قرائت می‌کند به قرائت او خوب گوش دهید.
2. یکی از عوامل مؤثر در ایجاد حضور قلب یاد مرگ است. اگر انسان به فکر مردن باشد و توجه داشته باشد که نه وقت مرگ معلوم است، و نه شرایط آن و هر لحظه ممکن است مرگ اتفاق بیفتد. در این صورت نمازش را با غفلت نمی‌خواند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: نماز واجب را در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن نیابد و در هنگام نماز به محل سجده نگاه کن… بدان که تو در محضر کسی هستی که تو را می‌بیند ولی تو او را نمی‌بینی».[7]
3. آماده سازی خود و فراهم کردن مقدمات حضور در مقام و ربوبی، بدین صورت که کارهای روزمره را کم کرده و به فکر نماز هم باشید، نیم ساعت یا یک ربع قبل از نماز مقدمات نماز را مهیا ساخته و در محراب خویش حاضر شوید. متأسفانه بعضی نمازگزاران آنقدر خود را مشغول کارهای روزمره و مشکلات آن می کنند، که به طور طبیعی در هنگام نماز هم فکرشان درگیر آنها خواهد شد.
4. آرام سازی خود، بدین صورت که قبل نماز که می خواهید خود را برای راز و نیاز آماده سازید، در جای خلوت و در سجاده خود نشسته فشارهای روحی و روانی و تفکرات دنیوی را کم کنید، و روح و روان خود را برای مناجات با خدا آرام سازید. همچنین برای نماز و راز و نیاز با خدا تفکر کنید.
نکته آخر:
مهمترین نکته دیگر را که می توان تذکر داد، این است که باید محبت غیر – حب دنیا و شهوت و… را از خانه دل بیرون کرده و فقط محبت خدا را سکنی دهیم؛ و در این صورت است که به حضور قلب واقعی در نماز دست خواهیم یافت.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. صالحی حاجی آبادی . نعمت الله . شیطان در کمین گاه . انتشارات میثم تمار . چاپ دوم . 1380 .
2. بدیعی . محمد . حضور قلب در نماز . انتشارات تشیع . چاپ اول . 1377 .
3. امام خمینی . آداب نماز . موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی . چاپ سوم . 1372 .
4. فهری . سید احمد . پرواز در ملکوت . نهضت زنان مسلمان . چاپ اول . 1359 .
5. عزیزی . عباس . سیمای نماز در آثار علامه استاد حسن زاده آملی . انتشارات صلاه . چاپ اول . 1381 .
پی نوشت ها:
[1] . تویسرکانی . محمد نبی . لئالی الاخبار . ج 4 . ص 28 . مکتبه العلامه . 1372 .
[2] . همان .
[3] . همان .
[4] . مجلسی . محمدباقر . بحار الانوار . ج 63 . ص 265 . مکتبه الاسلامیه .
[5] . مکارم شیرازی . ناصر . تفسیر نمونه . ج 11 . ص 401 . دار الکتب الاسلامیه .
[6] . حر عاملی . وسایل الشیعه . ج 5 ، ص 345 . مکتبه‌الاسلامیه .
[7] . مجلسی . محمدباقر . بحار الانوار . ج 84 . ص 233 .
