برای این که در نماز حضور قلب و توجه قلبی داشته باشم چه کار بکنم؟
مقدمه:
حضور قلب وتوجه، در هر عبادتی مخصوصاً در نماز یکی از مسائلی است که در آیات و روایات شریف به آن توصیه شده است و حضور قلب را امری ضروری و با ارزش تلقی کرده‌اند و در مقابل، نماز بدون توجه و حضور قلب مذمت شده است. قرآن کریم در توصیف مؤمنان می‌فرماید:
«الّذین هُم فی صَلاتِهِم خاشعون»؛ کسانی که در نمازشان خاشع هستند و حضور قلب دارند.[1]
از رسول گرامی اسلام روایت است که: «عبادت کن خدای را چنان که گویا او را می‌بینی؛ و اگر تو او را نمی بینی او تو را می‌بیند».[2]
راههای کسب حضور قلب و توجه در نماز:
راههای کسب حضور قلب زیاد است که به چند نمونه اشاره می‌شود:
1. کنترل حواس ظاهری
قلب و روح انسان متأثر از محرکهای خارجی و داخلی است و لذا نمازگزار باید قوای بینایی و شنوایی خود را کنترل کند و نگاه خود را به محل سجده متمرکز کند و توجهی به اطراف نداشته باشد تا توجه بیشتری حاصل گردد و در شرع مقدس اسلام سفارش شده که انسان در مقابل تصاویر یا چیزهایی که جلب توجه می‌کند نماز نخواند و این کار مکروه است و شاید کراهت آن به خاطر این است که نمازگزار را از حال حضور و توجه خارج می‌کند. امام خمینی(ره) می‌فرماید: مانع حضور قلب در عبادت، تشتّت خاطر و عدم کنترل محرکهای حسی و خارجی می‌باشد و اگر چشم و گوش کنترل شود، توجه بیشتری حاصل می‌گردد.[3]
2. دوری از گناه
گناه و معصیت دل را تاریک و تیره می‌کند و نورانیت و صفای دل و روح را ضایع می‌گرداند و لذا سالک طریق معرفت و حضور دل باید خود را از معصیت و نافرمانی دور کند تا حضور معنوی و الهی ایجاد شود و باصفای دل به دیدار محبوب بشتابد. علی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «علی قدر قوّه الدّین یکونُ خُلوصُ النیّه»؛ اخلاص و صفای آدمی به میزان استحکام دینداری اوست.[4]
3. یاد مرگ و قیامت
از اموری که در پیدایش حضور قلب مؤثر است، یاد مرگ و القای این مطلب است که شاید «این نماز، نماز آخرم» است»، اگر انسان به فکر مردن باشد و معتقد باشد که هر لحظه امکان وقوع مرگ هست و شاید این نماز وداع باشد، نماز را به بهترین وجه به جا می‌آورد.
اگر نماز گزار قبل از تکبیره الاحرام نماز، مرگ و آخرت خویش و ایستادن در عرصه‌های محشر را به یاد آورد و فریاد اکبر و وحشت همگانی روز رستاخیز را با خود بازگو کند و دلش را متوجه آن کند، در نماز، حضور قلب خاصی پیدا خواهد کرد.[5]
امام صادق ـ علیه السلام ـ می‌فرمایند: «هنگامی که نماز واجب را می‌خوانی در وقتش بخوان مانند کسی که نماز وداع می‌خواهد و می‌ترسد دیگر توفیق نماز پیدا نکند».[6]
4. دوری از پرورش و پرستش هواهای نفسانی
آنچه انسان را وادار به خضوع و زانو زدن بر در خانه خلائق می‌نماید آرزوها، هواها و محبت دنیاست. و اگر آرزو محدود گردد و هواها سرکوب شود و محبت دنیا مهار گردد، دل به معبود واقعی می‌سپارد و در نماز هم دل به عظمت او می‌سپارد. آن کس که حبّ دنیا و ریاست و هر چه غیرخداست بر قلب او غالب گردد، تمامی حرکاتش چنین صفت و نشان غیر خدایی را به خود می‌گیرد، بنابراین جز اندکی از عبادات و نماز و روزه او ره به سلامت نمی‌برد و لذا راه رسیدن به اخلاص و حضور دل، بریدن از طمع دنیا و محو آخرت شدن است.[7]
5. اهمیت دادن به نماز:
از اسباب حضور قلب که اکثر علما به آن اشاره کرده‌اند، اهتمام و اهمیت دادن آدمی به نماز است، چرا که یکی از امور فطری آن است که قلب، به امور مهم توجه می‌کند، چنان چه در زندگی خود، آن چه برای ما پراهمیت و مهم جلوه کند، طریقه برخورد با آن هم جدی است. لذا نماز هم به هر مقدار در نظر نماز گزار مهم جلوه کند، به همان تناسب توجه و حضور قلب در نماز به وجود می‌آید.[8]
دراین باره میرزا جواد ملکی تبریزی می‌فرماید: حضور قلب بیش همت آدمی است، زیرا قلب تابع همت بوده و اگر همت نمازگزار فقط نماز باشد، قلب هم نزد نماز حاضر خواهد بود و اگر همت در پی چیزی دیگری باشد، قلب هم غافل از نماز و نزد آن چیز خواهد بود، چون خداوند برای هیچ کسی دو قلب قرار نداده است و برای احضار قلب نزد نماز، جز این که همتت را متوجه نماز سازی، راه دیگری نیست.[9]
خلاصه این که انسان برای حضور قلب و توجه قلبی در نماز باید مسائل زیادی را مد نظر قرار دهد و دل در گرو الهی داشته باشد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. موسوی خمینی . روح الله . آداب نماز . انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی . 1372 .
2. عزیزی تهرانی . علی اصغر . حضور قلب در نماز . انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم . 1380 .
3. موسوی خمینی . روح الله . سیر الصلوه . پیام آزادی . 1360 .
4. ملکی تبریزی . میرزا جواد . اسرار الصلوه . انتشارات پیام آزادی ( بی‌تا ) .
پی‌نوشت‌ها:
[1] . مؤمنون/2 .
[2] . موسوی خمینی . روح الله . آداب نماز . ص 38 . موسسه انتشارات تنظیم و نشر آثار امام خمینی . 1370 .
[3] . همان . ص43 .
[4] . عبدالرحمن . محمد تمیمی آمدی . غرر الحکم . ج 4 . ص 315 . انتشارات دانشگاه تهران . 1373 .
[5] . فیض کاشانی . محسن . المحجه البیضاء . ج 1 . ص 388 . دفتر انتشارات اسلامی . 1342 .
[6] . مجلسی . بحارالانوار . ج84 . ص 233 . بیروت . دار الاحیاء التراث العربی .
[7] . فیض کاشانی . محسن . المحجه البیضاء . ج 8 . ص 131 . دفتر انتشارات اسلامی . 1342 .
[8] . عزیزی تهرانی . علی اصغر . حضور قلب در نماز . ص 108 . انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم . 1375 .
[9] . ملکی تبریز . میرزا جواد . اسرار الصلوه . ص 81 . انتشارات پیام آزادی . بی‌تا .
