راه کسب حضور قلب در نماز چیست؟ چگونه می‌توان توفیق طاعات خاص از جمله نماز شب را یافت؟
موضوع یاد شده از جهات مختلف می‌تواند مورد بررسی واقع شود، یکی از راهکارها این است که موانع و عوامل بازدارنده حضور قلب در نماز را بشناسیم و سپس برای رفع آنها بکوشیم. برخی افراد اصل فلسفه عبادت و به خصوص نماز را نمی‌دانند، لذا نمی‌توانند در موقع نماز حضور قلب پیدا کنند. سعی کنید که در مورد فلسفه و حکمت عبادات و نیز آثار معنوی آن بیشتر مطالعه کنید. برای ایجاد حضور قلب در نماز به راهکار‌های زیر عمل نمایید:
1. در جای خلوت نماز بخوانید.
اگر نماز فرادا یا نماز مستحب می‌خوانید بهتر است جای خلوتی را انتخاب کنید که سر و صدا و مزاحمت نباشد. بهتر است در مکان نماز عکس یا چیزی دیگر که ممکن است توجه شما را جلب کند، وجود نداشته باشد.
2. سعی کنید برای نماز جای خاصی را انتخاب کنید
بهتر است در منزل جای خاصی را برای نماز انتخاب کنید و همیشه در آن جا نماز بخوانید؛ اگر مدتی این کار را انجام دهید و در جای خاصی نماز بخوانید، بعد از آن هر وقت در آن مکان قرار بگیرید، نماز و عبادت در ذهن شما تداعی می‌کند و کمتر به یاد مسایل و موضوعات دیگر خواهید بود.
3. در حال نماز فقط به محل سجده نگاه کنید و به اطراف نگاه نکنید.
یکی از موانع تمرکز و ایجاد حضور قلب در نماز آن است که انسان وقتی اشیاء و یا افراد را می‌بیند هر کدام خاطره ای را در ذهن انسان تداعی می‌کند، لذا امکان آن که درباره نماز و محتوای آن تفکر و تدبر نماید، از وی سلب می‌گردد. برای جلوگیری از این مانع، می‌توانید به محل سجده نگاه کنید یا چشم‌هایتان را در حال نماز ببندید، هر کدام اینها را که تشخیص دادید برای حضور قلب مفیدتر است، انتخاب کنید.
4. بهتر است در اتاق کوچک یا نزدیک دیوار نماز بخوانید که دید زیاد نداشته باشید.
اگر این روش‌ها را مدتی رعایت کنید قطعاً برای شما مفید است و در آن صورت در جماعت هم می‌توانید با حضور قلب نماز بخوانید. در نماز جماعت به موضع سجده نگاه کنید و وقتی امام حمد و سوره را بلند می‌خواند، به قرائت او خوب گوش دهید.
5. در حال نماز به معانی جملات و کلمات آن توجه کنید؛ به خاطر داشته باشید که با خدا صحبت می‌کنید و او دارد سخنان شما را می‌شنود. رسول خدا فرمود: آن چنان خدا را عبادت کن که گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می‌کند».[1]
6. در حال نماز به یاد مرگ باشید؛ توجه داشته باشید که نه وقت مرگ معلوم است ونه شرایط آن و در هر لحظه امکان وقوع دارد، حتی ممکن است همین نماز، نماز آخر باشد. اگر انسان به فکر مردن باشد، در این صورت نمازش را با غفلت نمی‌خواند.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ در حدیثی می‌فرماید: نماز واجب را در وقت‌اش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن پیدا نکند، و در هنگام نماز به محل سجده نگاه کن. اگر احساس کنی که شخصی نزدیک تو مراقب نمازت می‌باشد، نمازت را بهتر می‌خوانی، بدان که تو در محضر کسی هستی که تو را مشاهده می‌کند ولی تو او را نمی‌بینی.[2] اگر این نکات را رعایت کنید و مدتی تمرین نمایید، قطعاً حضور قلب پیدا می‌کنید و می‌توانید نمازهایتان را با حضور قلب بیشتری به جا آورید.
اما جواب بخش دیگر سؤال «چگونه می‌توان توفیق طاعات خاصه از جمله نماز شب را یافت؟»:
قبل از پرداختن به پاسخ اصلی این سؤال لازم است به این نکته اشاره کنم که نمازهای واجب بر همه مکلفین واجب است. ابتدا باید انسان سعی کند که نمازهای واجب را با اخلاص و حضور قلب و به موقع انجام دهد. بعد از انجام نمازهای واجب نوبت به نمازهای مستحب و از جمله نماز شب می‌رسد و انسان می‌تواند با انجام آن به مقامات بالاتر از کمال ومعنویت نایل شود. برای آن که توفیق به خواندن نماز شب پیدا کنید باید با اخلاص کامل از خداوند بخواهید که توفیق خواندن نماز شب را برایتان عنایت کند. هر موقع که حال معنوی برایتان حاصل شد به خصوص بعد از نماز و در مجالس و در مراسم دعا که توجه‌تان به طور کامل به سوی خداست، دعا کنید و از خداوند بخواهید که توفیق درک فضیلت نماز شب را برایتان عنایت کند.
آن چه در درجه اوّل مهم است فهمیدن و درک حقیقت نماز است، نه صرف انجام آن، بنابراین سعی کنید نماز با معرفت و از روی آگاهی و شناخت به جا آورید، در دعاها آمده است که انسان در موقعی که می‌خواهد بخوابد با طهارت و وضو باشد و به یاد خدا باشد و از خداوند بخواهد که برای خواندن نماز شب بیدار شود وعلاوه بر آن سوره قل هو الله احد، سوره الهیکم التکاثر و آیت الکرسی را بخواند.[3] انشاء الله بیدار می‌شود. البته توجه داشته باشید که اگر کسی این دعاها را بخواند و باز هم برای خواندن نماز شب بیدار نشود، نباید منصرف شود، همین که نیّت می‌کند و اراده خواندن نماز شب را دارد، ثواب می‌برد. باید بیشتر سعی کند و خود را عادت دهد تا برای خواندن نماز شب توفیق پیدا کند.شب زودتر به رختخواب بروید تا کمبود خواب نداشته باشید. شام خود را دیر وقت و سنگین نخوردید از ساعت زنگدار کمک بگیرید . درباره آثار دنیوی و اخروی نماز شب مطالعه کنید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. حسین واعظی، طهارت روح، عبادت و نماز در آثار شهید مطهری، انتشارات ستاد اقامه نماز، 1381.
2. امام خمینی، آداب نماز، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ سوم، 1372.
3. محمد بدیعی، حضور قلب در نماز، انتشارات تشیع، چ اول، 1377.
4. سید یوسف ابراهیمیان آملی، نردبان عروج، سیری در اسرار نماز، نشر رسانش، چ اول، 1381.
پی نوشت ها:
[1] . نهج الفصاحه، ص 65.
[2] . مجلسی، بحار الانوار، بیروت، 1403 هـ .ق، ج 84، ص 233.
[3] . قمی، عباس، مفاتیح الجنان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1369، ص 231 ـ 233.
