نویسنده:سید مصطفی باقری

هر انسانی دوست دارد بداند تا چه اندازه از شخصیت سالم برخوردار است و آیا او اصلا دارای شخصیت سالم هست یا خیر ؟
برای مشخص شدن این مطلب ، معیارها و ملاک های فراوانی وجود دارند که انسان می تواند با جستجو کردن آن ملاک ها در وجود خود بفهمد که آیا از شخصیت سالم برخوردار است یا خیر؟
طبیعتا هر انسانی دست دارد از این موهبت سعادتمند نه برخوردار باشد و دوست دارد خودش را ارزشمند ، کارآمد و مفید بداند و به اعتقاد روان شناسان ، برای فرد، هیچ حکم ارزشی ، مهم تر از داوری او درباره ی خویشتن نیست و ارزشیابی شخص از خویشتن ، قطعی ترین عامل در روند تحول روانی او شمرده می شود. (1)
اما سؤال این است که : از کجا باید شروع کنم ؟ به عبارت دیگر ، انسان هایی که تصویر ذهنی خوبی از خود دارند، چگونه اند ؟ چگونه می اندیشند؟ و چگونه به این موفقیت بزرگ رسیده اند ؟!
در جواب همه ی این سؤال ها باید گفت : یک خصوصیت بارز در همه ی انسان های موفق و سالم از نظر شخصیتی وجود دارد که اگر آن را برداریم ، بدون شک ، آنها از صعود و موفقیت ، باز خواهند ماند. حتما می پرسید آن ویژگی اعجازآمیز چیست؟ شاید خودتان هم جواب را یافته باشید: « امید » !
آری . « امید » ، اکسیر معجزه کننده ای است که وجودش از انسان ، فردی مثال زدنی ، الگو ، و مورد غبطه ی دیگران می سازد ؛ فردی که جایگاهش و موفقیت های پی در پی اش آرزوی دیگران می شود . و به طور کلی ، جنبه ی اصلی شخصیت آدمی، مقاصد سنجیده و آگاه یعنی امیدها و آرزوهای اوست.(2)
شما قدری به انسان های کارآمد و موفق اطراف خود بنگرید . خواهید دید که آنچه در وجودشان بیش از هر چیز دیگر، خودنمایی می کند، امید به آینده و امید به نتیجه است و شاید آنها با عمل خود به ما می گویند: اگر می خواهید کارتان مثمر ثمر باشد، امیدوارانه زندگی کنید .

عوامل تسهیل کننده ی امید
حتما شما هم از خود می پرسید برای رسیدن به این نقطه ( یعنی امیدواری ) چه باید کرد ؟ چگونه انسان می تواند امیدوارانه زندگی کند ؟ حقیقتا امید ، آرزوی همه ی ماست ؛ اما نمی دانیم این گوهر گران مایه را از کجا باید تهیه کنیم ؟!

1. توجه به ناامیدی ( تخریب باورهای نامعقول )
یکی از عواملی که باعث ایجاد امید در زندگی افراد می شود، توجه به نقطه مقابل آن ( یعنی ناامیدی) است . حتما تعجب می کنید . ناامیدی ؟! یعنی چه ؟!
یعنی این که شما به این مطلب فکر کنید که نا امیدی چه سودی می تواند برای انسان داشته باشد ؟ آیا مشکلی از مشکلات را حل می کند؟ و آیا ناامیدی بهتر است و منطقی تر یا امیدواری ؟
نا امیدی ، که گاهی به صورت نهفته و ناخودآگاه وجود دارد و ریشه در تزلزل و تردید دارد. تزلزل و تردید یا همان عدم اطمینان و عدم قدرت تصمیم گیری ، چیزی است که باعث ایجاد ناامیدی می شود. احتمالا شما ، ناخودآگاه ، آنچه را به عنوان خواسته ی خود بیان می کنید ، رد می کنید . آری ! این سخن ، کمی تعجب آور است ؛ اما در مواردی که ناکام مانده اید ، به این احتمال که خود باعث ناکامی خود شده اید نیز فکر کنید . مفهوم موفقیت بزرگ برای بسیاری از انسان ها مملو از ترس و اضطراب است. (3) همین که به موفقیتی بزرگ فکر می کنند، ترس و اضطراب ، تمام وجودشان را می گیرد و نتیجه ی آن چیزی جز شکست و ناامیدی نخواهد بود. آری ! تردید و تزلزل ، مانند منواکسید کربن است ، غیر قابل ردیابی ؛ اما مرگبار.
حال مشاهده می کنید که توجه به ناامیدی و شناسایی ریشه های آن و از بین بردن آن ، خود به خود ، امید را در دل انسان زنده می کند و شاخه های امید در وجود فرد جوانه می زند. این همان مقابله با افکار نامعقول است ؛ (4) افکاری که در خیلی ها وجود دارد و مانعی بزرگ ( و در برخی موارد ، نامرئی ) است در مقابل پیشرفت فرد. « من نمی توانم …» ، « من استحقاقش را ندارم …» ، « من نباید …» و … از این گونه افکار هستند که قبل از این که به ما اجازه ی فکر کردن درباره ی موفقیت بزرگ را بدهند، خود نمایی می کنند و نمی گذارند طعم خوش امیدواری چشیده شود. باید این افکار به افکار مثبت « من می توانم …» ، « من استحقاقش را دارم …» و « من باید …» و … تبدیل شوند.

2. مشخص بودن هدف
مشخص بودن هدف، یکی دیگر از عوامل تسهیل کننده ی امید است. « هدف ها و برنامه هایی که داریم ما را به جلو می رانند » . (5 )در حقیقت ، این که بدانی دقیقا چه می خواهی یا می خواهی چه کسی باشی ، خود ، باعث ایجاد امید بیشتری می شود. قبل از هر چیز ، هدف را کاملا مشخص کن که « داشتن هدف ها کانون وجود آدمی را تشکیل می دهد و بشر را از حیوان ، سالمند را از کودک ، و در بسیاری از موارد نیز شخصیت سالم را از شخصیت بیمار ، متمایز می سازد » . (6)

3. هدف را مناسب استعداد و ظرفیت انتخاب کردن
شاید عامل سوم ، خود فرد باشد. این که من خودم را انسان خوبی بدانم یک طرف قضیه است و طرف دیگر ، این است که این انسان خوب ، چه ظرفیت هایی دارد . به این مثال تکراری توجه کنید : فردی برای انتخاب همسر دلخواه و موردنظر خود در جستجوست ؛ اما او قبل از این که دنبال همسر دلخواه باشد باید خودش را ، خانواده اش را ، و نیز فرهنگش را خوب شناخته باشد و بعد ، همسری را انتخاب کند که با این خانواده و فرهنگ ، انطباق داشته باشد.
در بحث امید هم باید بگوییم شخص با توجه به ظرفیت هایی که دارد باید تصمیم بگیرد. فرض کنید کسی استعداد خوبی در زمینه ی صنعت دارد ، اما امیدوار است که شاعر خوبی بشود . او در حقیقت ، از مسیر اصلی ، منحرف شده است ؛ چون به نتیجه ی دلخواه نمی رسد و در وجود او، ناامیدی ، جای امیدواری را خواهد گرفت . بنابراین ، با توجه به توانایی ها و ظرفیت هاست که موفقیت ، معنا پیدا می کند. نه هدف را آن قدر بزرگ در نظربگیریم که « علامت نزدن باشد» و نه آن قدر کوچک که موفقیت ، معنا پیدا نکند.

ویژگی های افراد امیدوار
به نظر شما یک انسان امیدوار ، چه ویژگی هایی می تواند داشته باشد؟ آیا او هم از تصور موفقیت بزرگ ، هراسناک می شود؟ از شکست خوردن می ترسد ؟ یا شاید یک انسان امیدوار که موفق هم هست ، هرگز شکست نخورده ؟ یا همه مقدمات موفقیت برایش فراهم بوده ؟
در جواب باید بگوییم : همه ی انسان های امیدوار که طبیعتا موفق هم هستند ، با خواستن ، تلاش و اعتماد به نفس بالا ، به اوج موفقیت رسیده اند .

1. خواستن
آری ! اولین ویژگی افراد امیدوار ، « خواستن » است . این خواستن است که باعث موفقیت می شود ؛ چون موفقیت از « اراده ی محکم » سرچشمه می گیرد و نخست به صورت جرقه ای از امید ، ظاهر می شود و سپس به صورت یک فکر در می آید که بذر امید را در روح شما بارور می کند.(7)خواستن یا همان « میل » تا به وجود نیاید ، هیچ حرکتی در شما ایجاد نمی شود.

2. بلندی همت
انسان امیدوار در پیشرفت ، هرگز به مرحله ای قانع نمی شود و جمله ی « تا همین جا کافی است » در قاموس وی وجود ندارد . او دوست دارد قله های موفقیت را یکی پس از دیگری و بدون هیچ حد و نهایتی فتح کند ؛ چون در غیر این صورت ، دیگر نمی شود به او « امیدوار » گفت. درست است که او اول هدفش را مشخص می کند اما این طور نیست که وقتی به هدف مورد نظر خود رسید ، دیگر به تمام آرزوهایش رسیده باشد و از فعالیت و تلاش ، صرف نظر کند. و دیگر این که او حتی چیزهای خیلی بزرگ را هم برای خود، بعید و دور نمی داند . به این جمله توجه کنید : برخی از افراد ، چیزهایی را می بینند و می گویند : « چرا ؟» ؛ اما من در رؤیای خود، چیزهایی را می بینم که هرگز وجود نداشته اند و به خود گفته ام : « چرا نه ؟ » . (8 )

3. اعتماد به نفس
امیدوار بودن ، ویژگی سومی هم دارد و آن عبارت است از : « اتکا به نفس ( متکی بودن به خود و نه به دیگران ) » . انسان امیدوار از این خوشحال می شود که خودش با تلاش خودش به موفقیت برسد. اصلا موفقیت زمانی معنا پیدا می کند که با سعی و تلاش شخصی به دست آمده باشد. والا نامش موفقیت نخواهد بود ، و نه تنها باعث امیدواری نخواهد شد ، بلکه فرد ، احساس کوچکی و پوچی خواهد کرد و این فکر که « من نمی توانم …» در وجودش رشد خواهد کرد .

توکل و ایمان
این بحث ، مجال خوبی است تا ببینیم توکل و امید به خدا ( ایمان ) ، چه رابطه ای می توانند با هم داشته باشند . آیا توکل همان امید است ؟ یا چیزی فراتر از آن ؟
پاسخ این سؤال با دقت در معنای « توکل » روشن می شود . توکل از ماده وکالت به معنای سپردن کارها به دیگری و نائب قرار دادن او برای خود است . (9)حقیقت وکالت در امور عادی انسان ها نیز همین است . از این جهت ، هر اندازه وکیل ، آگاهی ، توانایی ، امانتداری ، درستکاری ، علاقه و دلسوزی به موکل داشته باشد ، ارزش وکالت او بیشتر می شود فائق آمدن موکل بر مشکلات و سختی ها قطعی تر .
عین این حقیقت در مورد توکل انسان به خدا نیز حکمفرماست . انسان در طول زندگی با مشکلات و سختی ها ی فراوان روبه رو می شود و با توجه به محدودیت هایی که دارد به تنهایی نمی تواند بر همه ی آنها فائق آید . چنین انسانی برای جبران ضعف خود، در عین استفاده از عوامل طبیعی و مادی باید به نیروی غیبی و قدرت بی پایان تکیه کند (10) که این تکیه گاه ، خود ، عالم تولید امید بیشتری در وجودش می گردد. و آن تکیه گاه ، کسی جز خدای قادر مهربان نمی تواند باشد و این مطلب از توصیه های مهم دین ماست که انسان مؤمن هرگز توکلش را از خدای متعال قطع نکند . و گفته می شود: « هر کس بر خدا توکل کند خداوند کفایتش می کند » (11) و یا این که : « انسان مؤمن فقط باید به خداوند امیدوار باشد» (12) البته این تنها دستور قرآن کریم و روایات نیست ؛ بلکه تحقیقات روان شناسی هم به این مطلب تأکید می کنند.
به عنوان نمونه ، کرال و همکاران در این باره می گویند : « رفتارهایی از قبیل عبادت ، توکل به خداوند، زیارت و … می توانند از طریق ایجاد امید و نگرش های مثبت ، باعث آرامش درونی فرد شوند. بارور به این که خدایی هست که موقعیت ها را کنترل می کندو پاسخگوی نیازهای ماست تا حد زیادی باعث کاهش اضطراب در افراد می شود ، به طوری که اغلب افراد مؤمن ، ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می کنند و معتقدند که می توان از طریق اتکا و توسل به خداوند ، اثر غیر قابل کنترل را به نحوی کنترل نمود » . (13)
مشاهده می کنید که « توکل » یعنی درجه ی بالای امیدواری که فقط این گونه امید را باید نسبت به خدای بی همتا داشت و بس ! نامش را هم توکل گذاشتند تا با امید انسان به دیگر انسان ها و مخلوقات خداوند ، اشتباه نشود . یعنی این گونه امید که بالاترین درجه محسوب می شود را فقط باید نسبت به خداوند داشت و در حدی است که می تواند اثرات به ظاهر غیر قابل کنترل را نیز به نحوی کنترل کرد .
توکل و امید به خداوند ، تا این اندازه ، منافاتی با تلاش و فعالیت نخواهد داشت . عده ای در زمان پیامبر (ص) دست از کار و تلاش برداشته بودند و صرفا عبادت می کردند به این اعتقاد که ما متوکلیم ( به خداوند توکل کرده ایم ) و خدا روزی ما را خواهد داد ؛ اما پیامبر با دیدن آنها فرمود : « شما متوکل نیستید ؛ بلکه سربار دیگران هستید » . (14)

پی نوشت ها:

1. ر.ک به : توکل به خدا ، محمد صادق شجاعی ، ص 9 .
2. روان شناسی کمال ، دوان شولتز ، ترجمه : گیتی خوشدل ، تهران : پیکان ، 1379 ، ص 16 .
3. اگر موفقیت یک بازی است ، این ها قواعد بازی است، شری کارتر – اسکات ، ترجمه : منیژه شیخ جوادی ، ص 35 .
4. ر.ک به : از حال بد به حال خوب ، دیوید برنز ، ترجمه : مهدی قراچه داغی ، تهران : پیکان ، هفتم ، 1380 .
5. ر.ک به : روان شناسی کمال ، ص 16 .
6. همان جا.
7. ر.ک به : اگر موفقیت یک بازی است اینها قواعد بازی است ، ص 27 .
8. همان جا ، ص 46 .
9. مفردات راغب ، ص 531 .
10. توکل به خدا ، محمد صادق شجاعی ، ص 33 .
11. سوره ی طلاق ، آیه 3 .
12. بحارالانوار ، ج 71 ، ص 138 .
13. توکل به خدا ، محمد صادق شجاعی ، ص 26 .
14. مستدرک الوسائل ، ج 2 ، ص 288 .
منبع: کتاب حدیث زندگی