حجّ در فرهنگ اسلام و قرآن عامل مهمی برای تربیت است و به همین دلیل یکی از آموزه های بنیادین آن، تقویت معادباوری و آماده سازی انسانها برای تعمیق باور نیست به مسأله قیامت است. تحریم انسان ها برای تعمیق باور نسبت به مسأله قیامت است. تحریم امور دنیوی بر حجّاج در حال احرام و کیفیت و رنگ لباس احرام، و ورود به محدوده ی حرم، تداعی ورود به قیامت را می نماید. گویا حجّ، تصوری زنده از قیامت را به حجّاج نشان می دهد و رویایی با پدیده مرگ و قیامت را در مرحله عمل به همگان می نمایاند.
یکی از جنبه های رسالتی پیامبران نیز، تذّکر در خصوص مسأله مرگ و معاد و ایجاد جرأت در پیروان خویش برای پذیرش حقیقت مرگ است، تا جایی که انسان با پذیرش آگاهانه و مشتاقانه این حقیقت، به تَزَوُّد و توشه برداری برای زندگی ابدی خود مشغول گردد. یاد مرگ در فرهنگ معصومین (ع) به عنوان اهرمی تربیت کننده و بازدارنده از جایگاه ویژه ای برخوردار است، پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:
(أفضَلُ الزّهدِ فی الدّنیا ذِکرُ الموتِ و أفضل العبادَهِ ذِکرُ الموتِ و أفضَلُ التفکّرِ ذِکرُ الموتِ.)(1) «برترین زهد در دنیا، و برترین عبادت و برترین تفکّر، یاد مرگ است.»
کسی که همواره یاد مرگ باشد، هم رتبه شهدا خواهد بود، چنانچه پیامبر (ص) در پاسخ به این که، آیا کسی (غیر از شهداء) با شهدا محشور می گردد؟ فرمودند:
(نَعَم، من یَذکُرُ الموتَ بَینَ الیَومِ و اللَّیلَهِ عِشرینَ مَرَّهً)(2)
«آری، کسی که از صبح تا به شب بیست مرتبه یاد مرگ کند.»
امام صادق (ع): فرمودند:
(ذِکرُ الموتَ یُمیتُ الشّهوات فی النَّفس و یَقطَعُ منابِتَ الغَفلَهِ و یُقَوّی النَّفسَ بِمَواعِدِ الله و یُرِقُّ الطبعَ و یَکسِرُ اعلامَ الهَوی و یُطفِیءُ نارَ الحِرصِ و یُحَقِّرُ الدّنیا و هو مَعنی ما قال النّبی (ص): «فِکرُ ساعهٍ خَیرٌ مِن عبادَهِ سَنَهٍ.») (3)
«یاد مرگ، شهوات نفسانی را می میراند، ریشه های غفلت را قطع می کند، سبب تقویت نفس در اعتماد به وعده های الهی می شود، طبع انسان را لطیف و نرم می کند، پرچمهای هواپرستی را در هم می شکند، آتش حرص و آز را فرو می نشاند و دنیا را (در نظر آدمی) کوچک می کند و این (یاد مرگ) معنای سخن پیامبر (ص) است که فرمود: ساعتی اندیشه (درباره مرگ) از یک سال عبادت برتر است.»
اما در کنار سیره ی آموزشی انبیاء و اولیای الهی در خصوص باور و پذیرش مرگ و قیامت، حجّ به عنوان کارگاه آموزشی عملی این اعتقاد است و گوشه گوشه مناسک نورانی آن، گواه روشنی بر این مدّعاست که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. توصیه به حجّاج جهت نوشتن وصیت و تصفیه حساب مالی و طلب حلالیت قبل از تشرّف
2. هجرت از وطن به سرزمین مکه به جهت تداعی هجرت ابدی به سرای قیامت
3. پوشیدن لباس احرام جهت تداعی کفن پوشی قیامت (4)
4. توصیه به توشه برداشتن برای حج به جهت تداعی برداشتن توشه برای آخرت
5. حرام شدن مباحات و اعمال دنیوی جهت آمادگی برای مرگ و رهایی از تعلقات دنیا
6. حضور در صحرای عرفات، مشعرالحرام و منی و تداعی عرصه محشر
7. تأکید بر تلاش و درخواست پاک شدن از گناهان، نجات از عذاب قیامت و وعده نسبت به پاداشهای اخروی جهت توجه دادن به قیامت
8. وجود مفاهیم پررنگ یاد قیامت در مضامین ادعیه و مناجاتهای مناسک حجّ
10. انجام اعمال و مناسک حجّ و تحمّل مشقتهای آن به نیّت رفتن به بهشت و ذخیره قیامت. (5)

پی نوشت ها :

1. مستدرک، ج 2، ص 104.
2. همان، ح 1549.
3. مستدرک، ح 1551.
4. قال الصادق (ع): وَصفِّ روحَکَ و سرّک لِلقاء الله یوم تلقاه بوقوفک علی الصفا. میزان الحکمه، ح 3298.
5. قال رسول الله (ص): (رَمی الجِمار ذُخرُ یَومِ القیامه) «ثواب سنگ زدن به شیاطین، ذخیره و روز قیامت است.»
قال علی (ع): (و حَجُّ البَیتِ و العمرَهِ فَإنَّهُما یَنفیانِ الفَقرَ و یُکَفّران الذَّنبَ و یوجبانِ الجَنَهَ.) «حجّ و عمره به جای آورید که موجب فقرزدائی و بخشش گناهان و سبب ورود به بهشت می شوند.» (میزان الحکمه، ح 3280).
منبع: نیلی پور، مهدی؛ (1388)، شهر سپید خدا (مدیریت معنوی حج و عمره)، اصفهان: مرغ سلیمان