دعا، پیوندی معنوی میان انسان و پروردگار است که اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح انسان دارد، از این رو دعا از دیدگاه اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است.
امام سجاد ـ علیه السلام ـ و دعا:
امام سجاد ـ علیه السلام ـ در آن دوران اختناق، از سوی حاکمان اموی همواره تحت نظر بود و تمامی رفتار و آمد و شد حضرت را شدیداً تحت کنترل قرار می‌دادند و به تعریفی آن بزرگوار را خانه نشین کرده و در خانه ایشان را به روی شیعیان بسته بودند و نمی‌گذاشتند مردم به راحتی از معارف الهی امام ـ علیه السلام ـ استفاده نمایند.
در این هنگامه دردآلود، امام سجاد ـ علیه السلام ـ تنها سلاح برّنده و مؤثر خود در برابر سیل هجوم ظلم و تعدّی و انحراف حاکمان وقت را دعا و مناجات دانسته و رسالت الهی و نورانی خود را در قالب دعا متبلور ساخت. بی‌شک تأثیر دعا در آن شرائط زمانی حتی از جهاد با شمشیر و نبرد با سلاح گرم مؤثرتر بود. تا جائی که حضرت امام خمینی (ره) در وصیتنامه الهی ـ سیاسی خودشان از آن به عنوان قرآن صاعد یاد می‌کند و آن را زبور آل محمد می‌نامند و می‌فرمایند که ما مفتخریم که ادعیه حیات بخش که او را قرآن صاعد می‌خوانند از ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ است.[1]
این دعاها و مناجات‌ها به نام صحیفه سجادیه معروف است، و پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگترین و غنی‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری که بزرگان شیعه آن را أخت القرآن، انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و زبور آل محمد ـ علیهم السلام ـ نامیده‌اند.[2]
صحیفه سجادیه کامله
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از 75 دعا و نیایش بوده است که امام سجاد ـ علیه السلام ـ املا نموده و امام باقر ـ علیه السلام ـ و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند.
متوکل بن هارون ـ راوی اول صحیفه سجادیه موجود ـ می‌گوید: پس از سفر حج، یحیی بن زید بن علی را ملاقات کرده و او را از حزن و ناراحتی امام صادق ـ علیه السلام ـ نسبت به شهادت زید بن علی آگاه کردم و ضمناً بدو گفتم که امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود که یحیی نیز همانند پدرش کشته خواهد شد. پس از صحبت‌هایی (که در مقدمه صحیفه آمده است) یحیی مجموعه‌ای نفیس از ادعیه امام سجاد ـ علیه السلام ـ را که به خط جناب زید بوده است، به متوکل می‌سپرد تا پس از کشته شدن او به دست بنی‌امیه نیفتد.
متوکل این مجموعه را به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه 75 دعای صحیفه، 64 دعا را می‌نویسد که در مجموعه حاضر تنها 54 دعای آن موجود است.
معارف والا و محتوای صحیفه سجادیه:
صحیفه سجادیه به منزله یک دائره المعارف علوم بشری است و آنچه انسان برای سعادت خود بدان نیاز دارد در آن یافت می‌شود که اصول اعتقادات، احکام، فروعات دین و معارف توحیدی و عرفانی، اخلاقیات و مسائل اجتماعی و سیاسی از آن جمله‌اند.
اگر چه دعاهای موجود در صحیفه به صورت راز و نیاز و نیایش مطرح گردیده ولی در درون آنها شعله‌های سوزان آتش گداخته از سیاست و تدبیر است، حکمتهایی که اهل نظر را به فکر فروداشته و جرعه‌های عشق معنوی را در کام بینوایان نیازمند معنویت فرو برده و عشاق را به سوی وادی عشق سوزنده می‌کشاند.
امام ضمن دعا و راز و نیاز، عالیترین معارف بشری و پربارترین فضائل عالی انسانی را که تنها نکته اتکای انقلابهای اصیل اسلامی است و به صورت یکی از عمیق‌ترین آموزه‌های اجتماعی و اسلامی بیان می‌دارد و در اختیار طالبان و عاشقان آن معارف قرار می‌دهد. صحیفه سجادیه امام با 54 عنوان بزرگ و جاودان نیایش که گستره آن دعاها از دوران طفولیت تا کهولت از بیماری تا دفع شرّ ستمگران جبّار ابعاد زندگی بشر را در تمام مراحل فردی و اجتماعی فرا می‌گیرد و دعای مکارم اخلاق و دعای پربار عرفه امام گنجینه بس نفیس و پرقیمت از معارف و آموزش‌های اخلاقی، اجتماعی، سیاسی اسلام را تشکیل می‌دهد که هنوز روانشناسان و کاوشگران روح بشری به آسانی نمی‌توانند به لطافت و ظرافت و عمق آن دعاها پی ببرند.
امام سجاد ـ علیه السلام ـ توجه کامل دارد که انقلابی بدون پشتوانه معنوی جز گروه باد و موج، جز مردم عاری از فضیلت و دانش و بینش اسلامی، را تربیت نمی‌کند به حدی که آنان به خود اجازه می‌دهند تا امام معصوم و پیشوای راستین را به شهادت برسانند و خاندان او را به اسارت بکشند، هر چند که او امام حسین ـ علیه السلام ـ نوه دختری رسول اسلام و نزدیکترین فرد به مقام شامخ رسالت و پایه‌گذار اسلام بوده باشد.
با توجه به این نیاز و مسئولیت است که ساعات پرقیمت امام مصروف تعلیم و تهذیب، و صرف آموزش و پرورش و ساختن زمینه‌های فکری و فرهنگی می‌گردد. هر چند در قالب دعا و در محتوا و شکل راز و نیاز بوده باشد، چون ضمن بررسی دعاها مشاهده می‌کنیم که این ادعیه نمی‌توانند دعای محض و تنها نیایش عادی طبق معیارهای معمولی عرف بوده باشند، بلکه در ضمن دعاها یک سلسله مسائل علمی و حساسترین مسائل حقوقی و روانی و تربیتی را بازگو می‌کند که بیانگر محتوای غنی و معارف والای این کتاب ارزشمند است.
نگارش، جمع آوری و نسخههای صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه از معدود کتابهای نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در بین شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م 413) در کتاب ارشاد[3] خزاز قمی در کتاب کفایه الاثر[4] و شیخ طوسی در دو کتاب فهرست و رجال خود[5] و نجاشی در کتاب رجال به این کتاب اشاره کرده‌اند. ابن شهر آشوب آن را مشهور به زبور آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ خوانده است که حاکی از شهرت و مقبولیت کتاب است. علاوه بر این، شیخ در کتاب دعایی خود مصباح المتهجد ـ که قدیم‌ترین کتاب دعایی موجود شیعه است ـ 8 دعا از ادعیه صحیفه را نقل کرده است. قطب راوندی (م 573) و سید ابن طاووس (م 664) شهید اول (م ) کفعمی (م ) و دیگران نیز ادعیه صحیفه سجادیه را در کتابهای خود آورده‌اند.[6]
صحیفه از پر نسخه‌ترین کتابهای حدیثی است. نسخههای خطی این کتاب در ایران بیش از سه هزار نسخه است اگر چه بسیاری از این نسخ، برگرفته از نسخه مجلسی اول (ره) است و بدین سبب این نسخه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند.
نسخه موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی که در سال 695 قمری نوشته شده است از قدیم‌ترین نسخه‌هاست.
نسخه شهید اول نیز از مشهورترین نسخههای صحیفه است که بسیاری از علماء با آن نسخه خود را تصحیح کرده‌اند.
اسناد صحیفه سجادیه
در باب سند (و یا اسناد) صحیفه سجادیه مباحث گوناگونی مطرح شده است.
مرحوم مجلسی اول تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از 650 هزار طریق می‌داند[7] و به همین سبب بسیاری از علماء کتاب صحیفه را مستفیض و متواتر خوانده‌اند.
در مقابل، عده‌ای به واسطه عدم توثیق صریح عمیر بن متوکل و پدرش (که راوی اول صحیفه است) به سند مشهور صحیفه اشکال کرده‌اند.[8]
می‌توان گفت: ادعای استفاضه و تواتر برای کتاب صحیفه پذیرفته نیست. زیرا اگر چه در طبقات پایین سند، معمولاً افراد متفاوتی وجود دارند، ولی در طبقات بالا و اولیه، شرط استفاضه و تواتر وجود ندارد و در نهایت برای اتصال به معصوم ـ علیه السلام ـ به یک نفر منتهی می‌گردد. مرحوم مشکات در مقدمه خود بر صحیفه دلایلی را بر وثوق نسبی راویان اول و شهرت و مقبولیت کتاب آورده و می‌نویسد:
ابن داود، متوکل عمیر را در باب موثقین ذکر کرده است، بنابراین او را نمی‌توان مجهول شمرد. مشایخ اجازه و برگزیدگان شیعه، صحیفه را به عنوان ورود خوانده و اجازه نقل آن را به دیگران داده و بر آن اعتماد کرده‌اند. اتفاق شیعیان بر این کتاب به ضمیمه قرائن پیشین مقبولیت کتاب و در نتیجه راوی اول آن را اثبات می‌کند. علاوه بر طریق مشهور، طریق دیگری در نقل این کتاب وجود دارد همانند طریق شیخ و نجاشی و یا طریق امیر ماجد بن جمال الدین.[9]
فصاحت و بلاغت صحیفه و اشتمال آن بر علوم و معارف الهی قرینه مهم دیگری است که انتساب آن به مقام امامت را تأیید می‌کند. مرحوم وحید بهبهانی در بیان مصادیق روایاتی که قوت متن آن به انتساب به ائمه ـ علیهم السلام ـ گواهی می‌دهد از صحیفه سجادیه نام برده است.[10] آیت الله بروجردی نیز همین دلیل را اقامه کرده و گفته‌اند: و لا یخفی أنّ کون الصحیفه من الامام ـ علیه السلام ـ من البدیهیات وهی زبور آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ یشهد بذلک اسلوبها و نظمها و مضامینها التی یلوح منها آثار الاعجاز؛[11] مقبولیت عمومی صحیفه در نزد علماء شیعه و نقل ادعیه و انتساب مسلم آن به امام سجاد ـ علیه السلام ـ اعتماد به این کتاب را افزون می‌کند.[12]
مقاله بلند و عالمانه مرحوم مشکات در سال 1360 قمری و به ضمیمه مقاله آیت الله نجفی مرعشی و در مقدمه صحیفه منتشر شده است. هر دو مقاله در مجله علوم حدیث (عربی) شماره 3 ص 24 ـ 51 آمده است، امام خمینی (ره) نیز علوّ مضمون و فصاحت و بلاغت و مقبولیت در نزد اصحاب امامیه را موجب وثوق اجمالی کتاب می‌شمارند.[13]
[1] . وصیت نامه امام خمینی، ص 3.
[2] . معالم العلماء، ص 135.
[3] . الارشاد، ج 2.
[4] . کفایه الاثر، ص.
[5] . فهرست شیخ طوسی، ص ، رجال طوسی، ص .
[6] . مجله علوم الحدیث، ش 3.
[7] . بحار الانوار الانوار، ج 110، ص 61.
[8] . معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 187؛ المکاسب المحرمه، امام خمینی، ج 1، ص 320.
[9] . رجوع شود به بحار الانوار، ج 110، ص 95 ـ 97.
[10] . فوائد الوحید البهبهانی، ص 60.
[11] . البدر الزاهر، ص 25.
[12] . مجله علوم الحدیث، شماره 3، ص 28 ـ 31.
[13] . المکاسب المحرمه، ج 1، ص 320.
@#@ ایشان همچنین در وصیتنامه خود صحیفه سجادیه را از افتخارات شیعه شمرده‌اند.
صحیفه کامله
درباره توصیف نسخه مشهور صحیفه سجادیه به «کامله» وجوه گوناگونی ذکر شده است. یک نظریه آن است که نسخههای مختلف صحیفه ناقص‌تر از این نسخه بوده است و بدین جهت این نسخه را «کامله» نام نهاده‌اند. اگر چه 21 دعا از 75 دعا را فاقد است.[1] استاد حسینی جلالی معتقد است که در مصادر کهن به این کتاب نام کامل یا کامله اطلاق می‌شده است و صحیفه نامیدن یا صحیفه کامله نامیدن آن در زمانهای بعد بوده است.[2] متمم صحیفه سجادیه
ادعیه امام سجاد ـ علیه السلام ـ بسیار بیشتر از صحیفه سجادیه مشهور بوده است. بدین جهت بعضی از علماء با تألیف متمم صحیفه سجادیه، دیگر دعاهای امام سجاد ـ علیه السلام ـ را جمع آوری کرده‌اند که اجمالاً بدانها اشاره می‌کنیم:
الف. الصحیفه الثانیه: تألیف حر عاملی (م 1104) صاحب وسایل الشیعه. این کتاب 65 دعا را آورده است.
ب. الصحیفه الثالثه: تألیف میرزا عبدالله افندی، 53 دعا را ذکر کرده است.
ج. الصحیفه الرابعه: تألیف میرزا حسین نوری، 77 دعا، ـ به غیر از کتابهای پیشین ـ را نقل نموده است.
د. الصحیفه الخامسه: تألیف علامه سید محسن امین (مؤلف کتاب اعیان الشیعه)، این کتاب 182 دعا را که مجموع صحیفه ثالثه و رابعه و اضافی دیگر است را آورده است.
شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه
شرح و حاشیه: صحیفه سجادیه، شروح و حواشی متعدد و متنوعی دارد که مشخصات بسیاری از آنها در کتاب الذریعه آمده است.
اولین شرح در دسترس، شرح کفعمی (م 905 قمری و صاحب کتاب بلد الأمین و مصباح) است. در کتاب حیاه الامام زین العابدین 68 شرح صحیفه نام برده شده‌اند (ص 386 ـ 393) مشهورترین شرح صحیفه، کتاب ریاض السالکین تألیف سید علیخان مدنی است که در 7 جلد به چاپ رسیده است. شیخ بهایی نیز شرح زیبایی بر صحیفه داشته است که تنها 2 دعای آن به چاپ رسیده و حاکی از وسعت علم ایشان است.
در سالهای اخیر نیز شرحی 7 جلدی به زبان فارسی و با نام «دیار عاشقان» به قلم حجت الاسلام حسین انصاریان منتشر شده است.
صحیفه سجادیه، چاپهای متعددی دارد که از جهت متن تفاوت چندانی با هم ندارند. مشهورترین آنها، ترجمه و شرح علینقی فیض الاسلام و دیگری چاپ معاونت فرهنگی سفارت ایران در سوریه است که معجم موضوعی و معجم لغوی نیز در آخر آن آمده است.
ترجمه‌های صحیفه نیز متعدد و متنوع است. فیض الاسلام، الهی قمشه‌ای، صدر بلاغی عمادزاده، داریوش شاهین، جواد فاضل، محسن غرویان، حسین انصاریان، عبدالمحمد آیتی، محمد مهدی فولادوند، امامی و آشتیانی، شیروانی و… از جمله کسانی هستند که نام خود را در عنوان مترجمین صحیفه ثبت نموده‌اند.
انس با صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه همچون قرآن و نهج البلاغه، کتاب همراه است، یعنی همیشه و در تمامی لحظات انسان می‌تواند با آن مأنوس باشد.
اگر از منظر زمان بررسی کنیم متوجه مطابقت ادعیه آن با لحظات زندگی خواهیم شد. مثلاً دعایی که هر شب خوانده می‌شود (دعائه ـ علیه السلام ـ بعد صلاه اللیل) و دعائی که در آغاز و انجام روز بهتر است خوانده شود (دعائه عند الصباح و المساء) و یا دعای هفته (دعائه فی یوم الاضحی و الجمعه) و دعای ماه (عند رویه الهلال) و یک روز در سال (فی یوم عرفه ـ لدخول رمضان ـ لوداع رمضان) یوم الاضحی و…).
اگر از زاویه حالات انسانی نظر کنیم دعاهایی چون عند الشده، فی الاستکفاء، فی الطامات، فی المعونه علی قضاء الدین، عند المرض، للشکر و العافیه، لدفع الهموم و… خواهیم دید.
علاوه بر آن آداب دعا کردن نیز در ضمن ادعیه آموزش داده می‌شود، مثلاً تحمید و تمجید و تسبیح خداوند در ابتدای دعا، صلوات بر پیامبر و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ، اعتراف به گناهان و توبه از آنها، تضرع داشتن و دعا کردن برای دیگران و… که از آداب دعا کردن دانسته شده‌اند در صحیفه به نحو کارگاهی آموزش داده می‌شود.
انس با صحیفه است که الدعا مخ العباده خود را نمایان می‌کند و با صحیفه است که عبادت و معرفت یکدیگر را هم‌پوشانی می‌کنند.
صحیفه سجادیه برای خواندن و حتّی یاد گرفتن نیست، صحیفه کتاب زمزمه است، لوح عشق است و نمایانگر حالت نیایش و نیایشگر و نشانگر «زیباترین روح پرستنده» است.
این بود زوایائی کوتاه از صحیفه سجادیه که با توجه به بنای اختصار در این نوشتار، به همین مقدار بسنده می‌نماییم.
امید آن که توفیق بهره‌مندی و انس هر چه بیشتر با صحیفه سجادیه را پیدا نموده و در عمل بتوانیم غبار مهجوریت را از چهره آن بزداییم. ان شاء الله.
[1] . همان.
[2] . دراسه حول الصحیفه، ص 14.
حسن منتظری-مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه
