یکی از اوصاف قرآن کریم عدم اختلاف و عدم تناقض در آیات است که خود بدان تصریح کرده و فرموده است: اگر غیر خدا برای شما قرآن را تدوین می کرد، اختلاف زیادی در آن یافت می شد.[1]
همهی آیات قرآن با هم مرتبطاند و بعضی از آن بعضی دیگر را تفسیر می کنند. همچنین دارای عام و خاص، مطلق و مقید، حقیقت و مجاز است که باید از هم جدا شوند و برای فهم آن از احادیث پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و معصومین ـ علیهم السّلام ـ ( که مفسر قرآن هستند) استفاده شود؛ و برای درک معانی قرآن یا باید متخصص بود و یا به اهل فن قرآن مراجعه کرد. در این میان برخی با ذکر مطالبی در باب آیات قرآن خواستهاند القا کنند که بین آیات قرآن تناقض وجود دارد و لذا گزارههای قرآنی مشتمل بر پارادوکس و تناقض است[2] نمونهای از مطالب یاد شده را ذکر و مورد بررسی قرار میدهیم:
«در سورهی هود آیهی 7 آمده است: جهان در 6 روز آفریده شد، ولی در سورهی فصلت آیهی 9 و 10 و 12، آفرینش زمین و آسمان را در 8 روز می داند. و نتیجه گرفته که قرآن تناقضگویی کرده است.
در پاسخ این ادعا می توان گفت: خداوند در آیهی 7 سورهی هود می فرماید: (هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً)؛ «او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت، تا شما را بیازماید که کدامیک عملتان بهتر است».
منظور از روز (یوم) در آیه، روز معمولی و بیست و چهار ساعته نیست؛ زیرا روز معمولی بر اساس گردش خورشید و زمین به دست می آید و در آن زمان جهانی وجود نداشت تا برای آن روز 24 ساعته تصور شود.
واژهی «یوم» در کتب لغت[3] و در بعضی از استعمالات قرآنی[4] و در روایات اسلامی[5] به دوران و مدتی از زمان، هر مقدار که باشد، اطلاق می شود.
اما آیهی 9 سورهی فصلت می فرماید: (قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ)؛ «بگو: آیا شما به آن کسی که زمین را در دو روز آفرید کافرید؟» و در آیهی 10 همین سوره می فرماید:«وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ)؛ او در زمین کوههایی قرار داد و برکاتی در آن آفرید و مواد غذایی مختلف آن را مقدّر فرمود، اینها همه در چهار روز بود.»
و در ادامه در آیهی 12خلقت آسمان را در دو روز می داند: (فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ)؛ «در این هنگام آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید».
با دقت در آیات فوق درمییابیم که ادعای تناقض، ادعای نادرستی است؛ زیرا:
آن جا که می گوید: «اربعه ایام» (چهار روز) منظور تتمهی چهار روز است؛ به این ترتیب در دو روز اول از این چهار روز زمین آفریده شد و سایر خصوصیات زمین به اضافهی خلقت آسمان ها در دو روز دیگر بود که مجموعاً شش روز (دوران) می شود.
طبق این تفسیر آیه تقدیری دارد، مانند: «کل ذلک فی اربعه ایام»، یعنی همهی آنها اعم از خلقت زمین و آنچه در آن است در چهار روز بوده است. و تقدیر گرفتن کلمه در ادبیات عرب با قرینه، بدون اشکال است؛ برای مثال در آیهی 82 سورهی یوسف آمده است: (وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ)؛ «از روستا بپرسید». در حالی که از قرینهی حالیه مشخص است که پرسش از روستا نیست بلکه از اهل روستاست؛ لذا تقدیر گرفتن «کل ذلک» به واسطهی قرینهی آیهی 7 سورهی هود است.
یکی از منابع تفسیری قرآن، خود قرآن است؛ یعنی بعضی از آیات قرآن بعضی دیگر را تفسیر می کنند. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعضٍ؛[6] برخی از آیات قرآن برای برخی گویا و برخی از آن برای برخی دیگر گواه است». و روش علامهی طباطبایی در تفسیر المیزان روش تفسیر قرآن به قرآن است.[7] لذا این که قرآن در آیهی 7 سورهی هود به صراحت اشاره دارد که خلقت آسمان و زمین در شش دوران است، تفسیر کنندهی آیات 9 و 10 و 12 سورهی فصلت است و لازم است عبارت «کل ذلک» در آیه در تقدیر گرفته شود.
[1] . سوره نساء ، آیه 82.
[2] . سایت سکولاریسم در ایران، تاریخ 12/9/84.
[3] . راغب اصفهانی، مفردات، بیروت، قربی،1416 ق، ذیل واژهی «یوم»،.
[4] . سورهی معراج، آیهی 4.
[5] . «الدهر یومان یوم لک و یوم علیک» (نهج البلاغه).
[6] . نهج البلاغه، خ 133.
[7] . سید محمد حسین طباطبایی، مقدمه تفسیر المیزان، مقدمهی قرآن در اسلام.
حسن رضا رضایی
