جایگاه نظم در آفرینش جهان و ارتباط موجودات با همدیگر خصوصاً آسمان ها و زمین و گردش شب و روز آشکار است، جهان تکوین صفحاتی منظم از اراده ی الهی است. هماهنگی در نظام تکوین وجود نظم را در نظام تشریع ضروری می‌سازد. با اندک دقّتی در دستورات دین، این هماهنگی جلوه‌گر می‌شود که نظم در عبادات (مثل نمازها) از جمله ی آن ها است.
امام علی ـ علیه السّلام ـ در آخرین لحظات حیات خود در وصیّتی دلسوزانه، همه را به نظم در امور فرا‌خواند. آیات الهی قرآن که به صورت مکتوب فراروی بشریّت نهاده شده، از این قاعده همگانی، یعنی «نظم پذیری» مستثنی نیستند. لذا خدای سبحان دستور به تلاوت قرآن به صورت ترتیل می‌دهد: « و َرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا[1]یعنی کلمات قرآن را منظّم، منسجم و هماهنگ بخوان.» بدون این که حرف های آن مبهم باشد. یا این که بین کلمات فاصله بیندازی تا آن ها را از انتظام و انسجام بازداشته و جدا کند. باید نظم ظاهریش مانند: انتظام معنوی آن محفوظ بماند.[2]
برای بیان این نظم در تلاوت از واژه ی ترتیل استفاده می‌شود، زیرا واژه ترتیل از ماده ی رَتّل (بر وزن قمر) به معنای منظّم بودن و مرتّب بودن است. لذا کسی که دندان‌هایش خوب و منظّم و مرتّب باشد، عرب به او «رَتّل الاسنان» می‌گوید. از این جهت ترتیل به معنی پی در پی آوردن سخنان یا آیات روی نظام و حساب می‌باشد. از این روی، آیات قرآن گر چه با فاصله و در مدّت 23 سال نازل شده، امّا این نزول تدریجی نیز روی نظم و حساب و برنامه بوده، به گونه‌ای که در افکار رسوخ کند و دل‌ها را مجذوب خود سازد.
در تفسیر مجمع البیان از پیامبر نقل شده که به ابن عباس فرمود: «اذا قرأت القرآنَ فرتّله ترتیلاً» هنگامی که قرآن می خوانی آن را با ترتیل بخوان، ابن عباس می‌گوید پرسیدم ترتیل چیست؟ پیامبر ـ صلّی اللّه علیه و آله و سلم ـ فرمود: «بینه تبییناً و لا تنثره نثر الدغل (الرمل) و لا تهذه هذا الشعر قفوا عند عجائبه و حرکّوا به القلوب و لا یکوننّ همّ احدکم آخر السوره: حروف و کلمات آن را کاملاً روشن ادا کن. نه هم چون خرمای خشکیده (یا ذرات شن) آن را پراکنده کن، نه آن را هم چون شعر پشت سر هم بخوان، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقّف کنید و بیندیشید و دل ها را با آن تکان دهید و هرگز نباید همّت شما این باشد که به سرعت سوره را به پایان رسانید.»[3]
بنابراین همان گونه که قرآن کریم منظم نازل شده، باید منظم تلاوت شود و این نظم در تلاوت از تلاوت به صورت ترتیل استفاده می‌شود. خداوند به ما توفیق تلاوت با تدبّر به صورت ترتیل و عمل به دستورات این کتاب حیات بخش آسمانی را عطا فرماید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج 15.
2. تفسیر موضوعی قرآن کریم، آیت الله جوادی آملی، ج 9.
3. تفسیر موضوعی قرآن کریم، آیت الله جوادی آملی، ج 1.
4. پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، دکتر نقی پور فرد.
پی نوشت ها:
[1]. مزمّل: 73/4.
[2] . ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، مرکز نشر اسراء، 1379، ج9، ص297.
[3] . ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1377، ص83 و 84، ج15.
