همانگونه که پیامبر رحمت حضرت ختمی مرتبت محمد بن عبد الله (ص) محور و نماد وحدت اسلامی است، سلاله پاک ایشان حضرت امام جعفر صادق (ع) نیز به حق مظهر و نماد تقریب مذاهب اسلامی است. ویژگی های زمانی آن حضرت فرصتی فراهم آورد تا علوم اسلامی و تفقه در دین به نقطه اوج و شکوفایی خاص خود برسد. دقیقا در همین دوره بود که مذاهب فقهی معروف به جهت گسترش حرکت علمی و فقهی امام صادق (ع) به تدریج شکل گرفتند.
“شیخ القرشی” در این باره می گوید: امام جعفر صادق (ع) سرچشمه های دانش و خرد را در جهان به فوران در آورد و به گفته “جاحظ” دنیا را با دانش خود پر کرد و مردم از هر کوی و برزن، دانش های بسیاری از وی آموختند و به گفته “ابن حجر عسقلانی “آوازه اش در همه سرزمین ها گسترش پیدا کرد.
استاد “عبد العزیز سید الاهل” از گروه های علمی که به مکتب امام جعفر صادق (ع) پیوستند، صحبت می کند و می گوید: کوفه، بصره، واسط و حجاز نور چشمان و جگر گوشه های خود را از هر قبیله از جمله؛ بنی اسد، غنی، مخارق، وطی، غطفان، غفار، الازد، خزاعه، خثم، مخزوم، بنی ضبه و قریش و به ویژه از بنی الحارث بن عبد المطلب و بنی الحسن بن علی را نزد جعفربن محمد گسیل داشتند و گروه بسیاری از آزادگان و فرزندان موالی و اعیان این امت از اعراب و فارس و به ویژه قم به سوی او شتافتند.
“الحافظ ابوالعباس بن عقده الهمدانی الکوفی ” در کتاب خود در مورد کسانی که از امام جعفر صادق (ع) حدیث روایت کرده اند، شرح حال ۴هزار راوی حدیث از این گروه را یاد کرده است.
این مدرسه گسترده و مکتب علمی بزرگ شامل مطالعات و پژوهش هایی در علوم گوناگونی چون: فلسفه، علم کلام، فقه، اصول فقه و تفسیر بود و علوم طبیعی از جمله شیمی، فیزیک، جغرافیا و غیره را در برگرفت.
شاگردان آن حضرت صدها کتاب و رساله علمی تالیف کردند به گونه ای که “مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی ” شرح حال دویست تن از مصنفان و شاگردان آن حضرت را در کتاب خود آورده است.
امام صادق روزی در محضر پدر و استادش امام محمد باقر(ع) به این قسمت از فیزیک ارسطو رسید که در جهان بیش از چهار عنصر وجود ندارد که عبارت اند از: خاک، آب، باد،‌ آتش. امام صادق (ع) ایراد گرفتند وفرمودند حیرت می کنم که مردی چون ارسطو چگونه متوجه نگردیده است که خاک یک عنصر نیست بلکه در آن عناصر متعددی وجود دارد و هر یک از فلزاتی که در خاک می باشد یک عنصر جداگانه به شمار می آید و در مورد باد (هوا) نیز همین نکته را می فرمود که باد نیز یک عنصر نیست بلکه بیشتر است. بنابراین امام جعفر صادق (ع) متوجه شد که هوا یک عنصر بسیط نیست.
آزادی در بحث
فرهنگی که امام صادق (ع) در حوزه درسی خویش به وجود آورد نسبت به سایر فرهنگ های آن عصر مزیت داشت و آن آزادی در بحث بود و به همین جهت مکتب آن حضرت توسعه یافته و پیشرفت نمود.
امام صادق (ع) اگرچه مؤسس مذهب جعفری است ولی باید دانست که ائمه و محدثین اهل سنت نیز از دریای بی انتهای علم ایشان بهره ها برده اند و هر کدام به نحوی تحت تاثیر مقام علمی آن حضرت قرار گرفته اند.
طبق شواهد کتب علمای رجال، بسیاری از علما و فقها از محضر امام صادق (ع) کسب فیض نموده اند که عبارت اند از: امام ابوحنیفه و امام مالک بن انس.
امام ابوحنیفه نعمان بن ثابت از جمله شاگردان برجسته امام صادق (ع) است که وقتی ازاو پرسیده شد فقیه ترین کسی که مشاهده کرده ای کیست؟ در جواب گفت: هیچ کس را فقیه تر از جعفرابن محمد ندیده ام.
منصور خلیفه عباسی برای محکوم کردن امام صادق (ع) از ابوحنیفه خواست که چهل سؤال مشکل علمی را مهیا کرده و در یک مجلس عمومی از امام صادق (ع) بپرسد تا شاید براثر ندانستن پاسخ برخی از آن سؤالات منزلت و موقعیت علمی امام در بین مردم و علما سقوط کند.
نعمان بن ثابت که در آغاز ورود بشدت شیفته مقام عالی آن حضرت شده بود، سؤالات خود را شروع به پرسیدن کرد، امام درپاسخ هر سؤالی که ابوحنیفه مطرح می کرد می فرمودند:‌ شما در این مسئله چنین می گویید، اهل مدینه چنین می گویند، و نظر من هم چنین است و با برخی موافق بود و در برخی موارد با اهل مدینه و در برخی دیگر هم نظرش متفاوت بود تا اینکه هر چهل مسئله را بی کم و کاست پاسخ گفتند، سپس امام حنیفه گفت: مگر نه این است که داناترین مردم آن کس است که به اختلاف علما در فتاوا و مسائل فقهی آگاه تر باشد.
امام ابوحنیفه ، فضل و دانش امام صادق (ع) برخود را قبول نمود و آن عبارت مشهور را گفت:” لولا السنتان لهلک النعمان” یعنی اگر آن دو سال نبود نعمان هلاک می شد و این سخن امام ابوحنیفه اشاره دارد به آن دو سالی که او به حجاز سفرکرده و از محضر امام صادق (ع) کسب فیض نموده است.
یکی دیگر از فقهای برجسته ای که از محضر درسی امام صادق(ع) بهره علمی برده است امام مالک بن انس می باشد که خود رئیس مذهب مالکی است. امام مالک پیوسته در مجلس درس امام صادق (ع) حاضر می شد و با ایشان روابط خاص و مستحکمی داشت. وی در این باره می گوید: مدتی نزد جعفربن محمد رفت و آمد می کردم و هربار که نزد امام می رفتم ایشان را در این سه حالت مشاهده می کردم؛ یا درحال نماز بود یا در تلاوت قرآن و یا اینکه روزه داشت و ندیدم که بدون وضو حدیثی را روایت کند. امام مالک بن انس ورایات متعددی را از امام صادق (ع) نقل کرده است.
مطالب فوق معلوم می کند که تعامل و ارتباط علمی ائمه مذاهب با یکدیگرچقدر برادرانه و صمیمی بوده است و امید است که با سرمشق قراردادن رفتار و عملکرد آن بزرگان برادری و همدلی روزبه روز میان امت اسلامی بیشتر گردد.
منابع:
مغزمتفکر جهان شیعه امام صادق (ع)، مرکز مطالعات اسلامی استراس بورگ، ذبح الله منصوری
مقاله زندگی امام صادق (ع)، آیت الله محمد علی تسخیری