مترجم: احمد رازیانی

از آن‌جا که من (دکتر مورو جی دی پاسکوئل) هم پزشک هستم و هم با کامپیوتر آشنایی دارم و کار می‌کنم، مردم معمولاً نظر من را در باره‌ی ایمنی کامپیوترها و پایانه‌های ویدئویی (صفحه‌ی نمایش) می‌پرسند. توجه این دسته از مردم به این مسئله، بازتاب بحث و جنجالی است که در چند سال گذشته در مورد آثار پایانه‌های نمایشی ویدئویی (VDT) بر سلامتی انسان درگرفته است. در واقع، آن‌چه از VDT گسیل می‌شود و احتمالاً برای سلامتی انسان زیانبار است، بخشی است از مشکل بزرگتری به نام میدان‌های برقمغناطیسی (EMF) که در تجهیزات و وسایل برقی وجود دارند. لوازم برقی خانگی مثل مو خشک کن (سشوار)، مخلوط کن برقی، و نیز پتوی برقی، لوازم اداری (مثلا ماشین تحریر برقی)، و سیم کشی برق ساختمان، به ویژه بخش فشار قوی (پرولتاژ) آن، همگی منبع تولید تابش‌هایی به صورت میدان برقمغناطیسی (EMF) هستند.
تا پیش از نیمه دهه‌ی 1980، نظر غالب در جامعه‌ی علمی آن بود که تابش غیر یوننده ( مثل نور مرئی و امواج رادیویی که انرژی کافی برای دگرگون کردن ساختار مولکول‌ها در موجودات زنده نرارد) تنها با افزودن به دمای یاخته‌های زیستی می‌تواند آسیب رسان باشد.
بنابراین، فقط توجه خاصی به تابش‌های فروسرخ، فرابنفش، و ریزموج( میکرو ویو) می‌شد، و حدود یا آستانه‌های ایمنی برای قرار گرفتن در معرض تابش، براساس این تابش‌ها معین شده بودند. به این ترتیب، صورت‌های دیگر تابش غیر یوننده شامل علامت‌های رادیویی و تلویزیونی را به طور کلی بی‌زیان می‌دانستند.
اما امروز به این‌گونه تابش‌ها با بسامد‌های بسیار کم (VLF) و بسامدهای بسیار بسیار کم (ELF) نیز توجه زیادی می‌شود. موضوع تعدادی از پژوهش‌ها و مطالعات اخیر، یافتن ارتباط احتمالی میدان‌های برقمغناطیسی یا پیرامون خطوط انتقال برق و پتوهای برقی با مواردی است مثل افزایش خطر ابتلا به سرطان، بیماری‌ها و نارسایی‌های نوزاد در زمان تولد، ناهنجاری‌های رفتاری و مسائل مربوط به سلسله اعصاب، و احتمالاً ناهنجاری‌های دستگاه دفاعی و ایمنی بدن انسان. برای مثال، در پژوهشی که در مورد همه‌گیری شناسی در سال 1987 توسط سازمان آب و برق ایالات نیویورک انجام شد، معلوم شد که احتمال بروز لوسمی ( کم خونی، تجمع غیر عادی گلبول‌های سفید در بافت‌های بدن و معمولاً در خون) در کودکانی که در نزدیکی خطوط انتقال برق زندگی می‌کنند، تقریباً دو برابر کودکانی است که محل زندگی آن‌ها دور از این خطوط است.
پایانه‌های نمایشی ویدئویی (VDT)، نمایشگرهای کامپیوتر، و صفحه‌های تلویزیون، لامپ اشعه‌ی کاتودی (CRT) دارند که انواع مختلف تابش، هم یوننده( مثل اشعه‌ی ایکس که بالقوه برای یاخته‌ها زیان آور است) و هم غیر یوننده، تولید می‌کند. در دهه‌ی 1960، تلویزیون‌های رنگی اولیه از لحاظ تولید مقدار قابل توجهی تابش ایکس، مشکلاتی به بار آورده بودند (لامپ‌های تلویزیون‌های رنگی هزاران برابر لامپ‌های تک رنگ، تابش ایکس تولید می‌کنند). اما امروزه صفحه‌ی پهن لامپ، که از شیشه‌هایی حاوی استرانسیوم و سرب ساخته می‌شود، مانع انتشار اشعه‌ی ایکس کم نفوذ (با طول موج بلندتر ) می‌شود. بنابراین، اشعه‌ی ایکسی که از صفحه‌ی بیرون می‌آید نمی‌تواند سبب آب مروارید و دیگر آثار زیانبار بر سلامتی انسان شود.
نمایشگرهای کامپیوتر و پایانه‌های نمایشی ویدئویی، تابش‌های غیر یوننده نیز ساطع می‌کنند، که از آن جمله‌اند تابش‌های فرابنفش، VLF، و ELF، به عنوان نمونه، همه‌ی نمایشگرهای کامپیوتری مقداری تابش فرابنفش همراه با نور مرئی ساطع می‌کنند. اما از آن‌جا که شیشه بیشتر تابش فرابنفش را جذب می‌کند ( حداقل آن موجهایی را که پرانرژی ترین و خطرناک‌ترین بخش طیف فرابنفش را تشکیل می‌دهند)، به نظر می‌آید که تابش فرابنفش ساطع شده از لامپ‌های اشعه‌ی کاتدی صفحه‌ی نمایشگر کامپیوتر خطر چندان زیادی نداشته باشد. از این جنبه، نور فلوئورسنت مورد استفاده در اداره‌ها بیشتر از نمایشگر کامپیوتر مشکل آفرین است. علاوه بر این نمایشگر کامپیوتر تابش‌های ELF و VLF نیز ساطع می‌کند. این تابش‌ها نه به طور پیوسته، بلکه به طور منقطع یا به اصطلاح ضربانی ساطع می‌شوند. این تابش ضربانی امواج است که سبب توجه زیاد به آثار زیانبار احتمالی تابش پایانه‌های نمایشی ویدئویی (VDT) شده است. شکل این تابش‌های موجی ضربانی، شبیه به شکل موج‌هایی است که در بعضی از پژوهش‌ها مشخص شده است که تاثیر زیان آور قابل توجهی بر یاخته‌های زنده دارند.
به طور مشخص، در آزمون‌های آزمایشگاهی نشان داده شده است که شکل‌های موجی ضربانی ELF تولید شده در کامپیوتر، آثار زیستی معینی دارند، مثل دگرگونی غشای یاخته‌ای، ناهنجاری‌های جنینی، و تسریع رشد یاخته‌های عادی و سرطانی. همچنین، افزایش بروز لوسمی و تومرهای مغزی در میان برقکاران، کارگران خطوط انتقال برق، و کارگران تلفن را به میدان‌های مغناطیسی VLF و ELF ربط داده‌اند.
در پژوهش‌های متعدد همچنین احتمال داده شده است که میدان‌های مغناطیسی جریان‌های متناوب، ممکن است سبب بروز سرطان شوند. تأثیر این میدان‌ها احتمالاً از طریق ضعیف کردن سیستم دفاعی و ایمنی بدن انجام می‌گیرد. در آزمایش‌های انجام شده بر روی جانوران آزمایشگاهی مشخص شده است که میدان‌های ELF، ضعیف، وضعیت و ماهیت شیمیایی مغز را تغییر می‌دهند و در قابلیت یاخته‌های لنفوسیت T در انهدام یاخته‌های سرطانی، اختلال می‌کنند. در پژوهش‌هایی دیگر، ارتباط کاربرد VDT با سقط نابهنگام جنین و بیماری‌های جنین و نوزاد، در میان زنانی که با کامپیوتر کار می‌کنند، بررسی شده است. میدان‌های ELF و VLF، بر خلاف تابش یوننده سبب دگرگونی پیوند‌های شیمیایی در یاخته‌ها یا آسیب دیدن کروموزوم‌ها نمی‌شوند. در عوض به نظر می‌اید که این میدان‌ها، تغییرات الکتریکی یاخته‌های زنده را تقلید می‌کنند، کارکرد اتصال‌های بین یاخته‌ای را مختل می‌کنند، و فعالیت شیمیایی ترکیبی به نام اورنیتین دی کربوکسیلاز را زیاد می‌کنند. اگر زمینه‌ی پیدایش سرطان وجود داشته باشد، این تأثیر‌ها ممکن است سبب تحریک رشد سرطان شوند.

نتایج پژوهشی متناقض
پژوهشگران بسیاری برای ارزیابی آثار تابش‌های منتشر شده از VDT بر سلامتی انسان تلاش کرده‌اند. متاسفانه به علت خطاها و محدودیت‌ها تعداد کمی از این بررسی‌های پژوهشی دارای نتایج مشخص و قطعی بوده‌اند. بعضی از پژوهشگران ارتباط بین تماس بلند مدت با تابش‌های ناشی از VDT، و سقط جنین، به تأخیر افتادن رشد رحم، سرطان پوست، و دیگر ناهنجاری‌ها را متحمل دانسته‌اند. بعضی دیگر از پژوهشگران نظر موافق با وجود این ارتباط ندارند، و بررسی‌های منتشر شده‌ی آن‌ها، مثلا نشان می‌دهند که قرار گرفتن در معرض تابش‌های ساطع شده از VDT خطر سقط جنین خود به خودی را افزایش نمی‌دهد.
از سوی دیگر، امروزه بررسی‌هایی انجام شده‌اند که در آن‌ها این طور نتیجه‌گیری شده است که مسئله کلیدی برای کسانی که از پایانه‌های نمایشی ویدئویی (VDT) استفاده می‌کنند، ارگونومی است نه قرار گرفتن در معرض تابش رادیواکتیو. استفاده کنندگان از VDT، غالبا از تنش، اختلال بینایی، و ناراحتی‌های ماهیچه‌ای استخوانی گلایه دارند. چنین شرایطی را به آسانی می‌توان به وضعیت نامناسب بدن در هنگام کار و حتی تکرار حرکت‌های خاصی در حین انجام کار ربط داد. بررسی‌های انجام شده در مورد زنان حامله‌ی اپراتور VDT نشان داده است که علت اصلی مشکلات مربوط به حاملگی این زنان، وجود محیطی پرتنش در محل کار آن‌هاست. عواملی مثل مصرف کافئین، نیکوتین، و الکل، خود می‌توانند ناشی از وجود تنش و تشنج در محیط کار باشند، و بنابراین مشکلاتی در حاملگی زنان پدید آورند. بررسی انجام شده بر روی 1583 زن حامله در کالیفرنیای شمالی نشان داد که در آن دسته از زنانی که بیشتر از 20 ساعت در هفته از VDT استفاده می‌کنند، سقط جنین بسیار زیادتر است. اما، این بررسی به نتیجه‌ای می‌رسد که ممکن است عوامل منظور نشده‌ی محیط کار، مثل ارگونومی نامناسب و تنش ناشی از بیکاری، بر آن تأثیر گذاشته باشند.
در آزمون‌های انجام شده روی جنین مرغ با استفاده از میدان‌های ضربانی 60هرتس که از بعضی جنبه‌ها شبیه به میدان‌های تولید شده توسط نمایشگر کامپیوتر است، افزایشی در ناهنجاری‌های سلسله اعصاب مشاهده شد. از سوی دیگر، اخیراً در دانشگاه تورنتو (در کانادا) بر روی 800 موش حامله که در معرض میدان‌های برقمغناطیسی از نوع آنچه در VDT یافت می‌شود قرار گرفتند، آزمایش‌هایی انجام شد که نشان دادند بین سقط جنین خودبه‌خودی و میدان‌های برقمغناطیسی VDT رابطه‌ای وجود ندارد.
در یکی از تازه‌ترین پژوهش‌های اخیر، سعی کرده‌اند ارتباط بین سقط جنین خود به خودی و کاربرد VDT را مشخص کنند. اطلاعات به دست آمده از بیش از 2000 تلفنچی بررسی شدند. پژوهشگران نتیجه گرفتند مه کار کردن با VDT و قرار گرفتن در معرض میدان‌های مغناطیسی آن، ارتباطی به افزایش احتمال خطر سقط جنین خود به خودی در زنانی که با VDT کار می‌کنند (در مقایسه با دیگر زنان) ندارند. متاسفانه این پژوهش، مثل بسیاری از پژوهش‌های پیش از آن، به علت طراحی نادرست قابل انتقاد است و نتایج به دست آمده قابل اعتماد نیستند. بررسی نتایج پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که برای ارزیابی دقیقتر اثر VDT بر جنبه‌های گوناگون سلامتی انسان، از جمله تأثیر آن بر حاملگی و سقط جنین، و نیز توان بالقوه‌ی آن در ایجاد یا تسریع رشد یاخته‌های سرطانی، هنوز به پژوهش‌های زیادتری نیاز است.

تأثیرهای مثبت و منفی
نتایج پژوهش‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهند که میدان‌های مغناطیسی و الکتریکی ELF می‌توانند هم آثار مفید و هم آثار زیانبار داشته باشند. و نیز اینکه میدان‌های ELF در ترازهایی پایینتر از آنچه قبلاً تصور می‌شد، می‌توانند از لحاظ زیستی اثر فعالی داشته باشند. به علاوه، آزمایش نشان داده است که میدان‌های برقمغناطیسی از همان نوعی که کامپیوتر‌های شخصی (PC) و VDT ها تولید می‌کنند، می‌توانند بر تغییرات زیستی بافت‌ها در لوله آزمایش آزمایشگاهی مؤثر باشند. از آن‌جا که میدان‌های ELF می‌توانند بر کارکردهای مختلف یاخته تأثیر بگذارند، از جمله بر انتقال علامت‌های الکتریکی در بافت‌های عصبی، می‌توان از آن‌ها در درمان انواع ناراحتی‌ها به طور مفیدی استفاده کرد. برای مثال در حال حاضر از آن‌ها برای درمان شکستگی استخوان استفاده می‌کنند. در این کاربرد، میدان‌های ELF ظاهراً سبب تسریع رشد استخوان و بهبودی سریع بیمار می‌شوند.
از سوی دیگر، پژوهش همچنین نشان داده است که سلسله اعصاب جنین به‌ویژه می‌تواند نسبت به میدان‌های ELF حساس باشد و آثار آن نیز تا مدت‌ها نهان بمانند و تنها در شرایطی خاص بروز کنند.
در بعضی از پژوهش‌ها در مورد میدان‌های ELF، ناهنجاریی وجود داشته که تعیین تأثیر این میدان‌ها بر سلامتی انسان را دشوار ساخته است. به طور معمول، شدت تأثیر مواد شیمیایی سرطان‌زا و تابش‌های یوننده، الزاماً به طور خطی و پیوسته تغییر می‌کند. بدین معنی که با افزایش میزان قرار گرفتن در معرض آن‌ها، خطرشان زیادتر می‌شود.
گرچه بعضی از تأثیر‌های میدان‌های ELF تغییرات خطی مشابهی دارند. اما در تعدادی از پژوهش‌ها معلوم شده است که بعضی از تأثیر‌های زیستی این میدان بر بدن فقط در بسامد یا شدت معینی از میدان ELF رخ می‌دهد و در بسامدها یا شدت‌های بیشتر یا کمتر از این حد، تأثیری مشاهده نمی‌شود. علاوه بر این، به نظر می‌اید که این گونه تأثیر‌های ناپیوسته، به وجود و سمتگیری میدان‌های استاتیکی، مثل میدان مغناطیسی زمین، بستگی داشته باشند.
اگر واقعاً تأثیر‌های ناپیوسته وجود داشته باشند، تقریباً غیر ممکن است بتوان استانداردهایی برای حد ایمنی تابش مشخص کرد. برای مثال، تأثیرهای میدان‌های ELF بر حسب اندازه و شکل بدن استفاده کننده از VDT متغیر است.

جلوگیری از خطر
اگرچه هنوز شواهد و دلایل قاطعی برای تأثیرهای زیان‌بار تابش‌های کم بسامد بر سلامتی انسان در دست نداریم (شاید پژوهش‌های دراز مدتی که هم اکنون در دست انجام‌اند بتوانند ما را به نتایج روشنی برسانند)، اما به هر حال بهتر این است که اقداماتی برای کنترل دریافت تابش انجام گیرد. مثلاً بعضی از صفحه‌های نمایشگر، تابش کمتری نسبت به بقیه دارند. به طور کلی، متناسب با اندازه‌ی صفحه‌ی نمایش و توانایی‌ها و مشخصات آن از لحاظ رنگ تصویر، میزان تابش‌های برقمغناطیسی زیاد می‌شود. اگر تکنولوژی دیگری از صفحه‌ی نمایش به کار گرفته شود، شاید بتوان از میزان تابش کاست. یکی از این تکنولوژی‌های ایمن‌تر صفحه نمایش بلور مایع (LCD) است. عیب این نوع واحدهای نمایش این است که کیفیت تصویر آن‌ها به خوبی کیفیت تصویر نمایشگرهای مبتنی بر لامپ اشعه‌ی کاتدی نیست، اگرچه دارای این مزیت‌اند که هیچ گونه‌تابش زیان‌آوری ندارند. بنابراین، تعدادی از سازندگان کامپیوتر به تولید نمایشگرهای کم تابش رو آورده‌اند. برای مثال، شرکت امریکایی IBM نوعی نمایشگر ویدئویی ساخته است که تاحدی از تابش برقمغناطیسی جلوگیری می‌کند. اما ساختن سپرهای حفاظتی اضافی و تولید مدارهای کم تابش در کامپیوترها و نمایشگرها، هزینه‌ی تولید را افزایش می‌دهد و از قدرت تولید کننده می‌کاهد. بعضی از تولیدکنندگان، استفاده از حفاظ روی صفحه را به استفاده کنندگان توصیه می‌کنند تا در برابر تابش مصونیت پیدا کنند. اما این راه حل هم چندان مفید نبوده است. در شرایط اجبار به استفاده از تجهیزات موجود، راه‌هایی وجود دارند که با توجه به آن‌ها می‌توان میزان قرار گرفتن در برابر میدان‌های ELF و VLF را کاهش داد. برای مثال، بهتر است در برابر کامپیوتر، و صفحه‌ی نمایش درجایی نشست که میدان‌های ELF و VLF کمترین شدت را دارند. باید سعی کرد در نزدیکی دو طرف یا پشت نمایشگر کامپیوتر ننشست.
علاوه بر این، از آنجا که هم میدان‌های الکتریکی ELF و هم میدان‌های مغناطیسی ELF تولید شده توسط کامپیوتر، با افزایش فاصله ضعیف می‌شوند، بنابراین هرچه بیشتر از کامپیوتر فاصله داشته باشید، البته تا جایی که بتوانید راحت کار کنید، کمتر در معرض تابش قرار می‌گیرد، با نشستن در فاصله‌ی 75 تا 90 سانتی متری (به اندازه‌ی طول دست) از صفحه نمایش، می‌توان در موقعیتی قرار گرفت که شدت میدان در آن بسیار کاهش یافته است. اگر چه ممکن است گفته شود که تاکنون هنوز به طور قطع ثابت نشده است که تابش VLF یا ELF تأثیر نامطلوبی بر بدن انسان دارد، و نیز اینکه پس از 30 سال پژوهش هنوز گواه بارزی موید ارتباط مستقیم تابش ELF بر بدن با سقط جنین، ناهنجاری‌های جنین و نوزاد، آب مروارید، یا سرطان وجود ندارد، اما از سوی دیگر می‌توان گفت که شاید تابش‌های ELF و VLF، معضل اصلی در زمینه‌ی ایمنی و بهداشت کار در دهه‌ی 1990 باشند (در مقایسه با آزبست در دهه‌های قبلی، که در نهایت معلوم شد اثرهای زیان‌آوری بر سلامتی انسان دارد. از جمله می‌تواند سبب بروز نوعی سل یا سرطان دستگاه تنفسی شود).
من فکر می‌کنم که نتیجه‌گیری و پاسخ مسئله را به این صورت تعدیل یافته می‌توان بیان کرد که میدان‌های ELF و VLF می‌توانند تأثیرهای زیانبار بر سلامتی بدن انسان داشته باشند، اما میزان و نوع این تأثیرها متغیرند و به سایر عوامل زیستی و محیطی بستگی دارند. تا به نتیجه رسیدن پژوهش‌های مربوط به آثار زیان‌آور تابش‌های ELF و VLF، بهترین و ایمن‌ترین کار رعایت حداکثر احتیاط ممکن، و به کارگیری اقداماتی است که به کمک آن‌ها می‌توان میزان قرار گرفتن در برابر هر نوع میدان برقمغناطیسی را محدود کرد.