نویسنده: یاسر جهانی پور

فضایل فاطمه زهرا دختر پیامبر، بر هیچ کس پوشیده نیست. اهل سنت همانند بسیاری دیگر از مسلمانان به فضایل او معترف اند و وی را ستوده اند. اما روشن نیست با وجود اعتراف به این فضایل، هجوم به خانه وحی به وسیله خلیفه اول و دوم را چگونه توجیه می کنند؟ مگر نه اینکه به اعتراف خود آنان، خداوند به خشم فاطمه، خشمگین و به خشنودی او، خشنود می شود؟ مگر اعتراف نکرده اند که در جریان بیعت برای خلیفه غاصب، فاطمه از آنان ناخشنود گشت و وصیت کرد شبانه او را غسل دهند و دفن کنند و حتی اجازه نداد یکی از آنان بر جنازه اش حاضر شود و بر او نماز بخواند؟! در این مقاله به بررسی همین مطلب پرداخته ایم و قضاوت نهایی را به عهده خوانندگان محترم می گذاریم.

برخی از فضایل فاطمه زهرا(علیها السلام)

ابتدا نگاهی می کنیم به برخی از فضایل حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) که در منابع اهل سنت آمده است:
1. عن حذیفه: قال رسول الله:« نزل ملک من السماء… فبشرنی ان فاطمه سیده نساء أهل الجنه(1)؛ حذیفه از قول رسول خدا نقل کرد که فرمود: فرشته ای از آسمان نازل شد… و از جانب خدا، مرا بشارت داد که فاطمه سرور زنان اهل بهشت است.»
2. عن علی(ع):« سمعت النبی یقول إذا کان یوم القیامه نادی مناد من وراء الحجاب: یا اهل الجمع غضوا ابصارکم عن فاطمه بنت محمد حتی تمرّ(2)؛ از امام علی(ع) نقل شده است که فرمود: از پیامبر شنیدم که می فرمود: در روز قیامت، ندا دهنده ای از پشت حجاب ندا دهد: ای اهل محشر! چشمانتان را بپوشانید تا فاطمه دختر محمد عبور کند.»
3. عن علی(ع):« قال رسول الله لفاطمه: انّ الله یغضب لغضبک و یرضی لرضاک(3)؛ از امام علی (ع)نقل شده است که پیامبر(ص) به حضرت فاطمه (علیها السلام)فرمود: همانا خداوند به خشم تو، خشمگین و به رضایت تو، راضی می شود.»
4. فقال (ع):« انما فاطمه بضعه منی فمن آذاها فقد آذانی؛(4) پیامبر(ص) فرمود: فاطمه پاره تن من است. هر که او را اذیت کند، مرا اذیت کرده است».
5. عن ابن بریده عن ابیه قال:«کان احب النساء إلی رسول الله(ص) فاطمه و من الرجال علی بن ابی طالب(5)؛ ابن بریده از پدرش نقل می کند که گفت: محبوب ترین زنان نزد پیامبر(ص)، فاطمه و محبوب ترین مردان، علی (ع)بود.»
6. قال رسول الله:« اول شخص یدخل الجنه فاطمه(6)؛ پیامبر(ص) فرمود: اولین کسی که وارد بهشت می شود، فاطمه است.»
7. قال رسول الله(ص):« فاطمه بضعه منی یقبضنی ما یقبضها و یبسطنی ما یبسطها و ان الانساب تنقطع یوم القیامه غیر نسبی و سببی و صهری(7)؛ پیامبر(ص) فرمود: فاطمه پاره تن من است. هرچه او را ناراحت کند، مرا هم ناراحت کرده و هرچه او را شاد کند، همان باعث شادی من است. همانا همه نسب و خویشاوندی ها در روز قیامت قطع می شود، جز نسب و سبب من.»
8. عن عایشه قالت:« اذا دخلت فاطمه علی النبی (ص)قام إلیها فقبلها و اجلسها فی مجلسه؛(8) عایشه می گوید: هرگاه فاطمه بر پیامبروارد می شد، پیامبر پیش پای او برمی خاست، او را در آغوش می گرفت و می بوسید و به جای خود می نشانید.»

هجوم به خانه وحی و ماجرای بیعت

این فصل شاید برای آنان که تعصب خاصی به رهبران خود دارند، ناگوار باشد، اما حقیقت همیشه پوشیده نمی ماند. اگر بتوان با جعل حدیث، یا نابود کردن احادیث پیامبر در ارتباط با فضایل اهل بیت، مدتی بر مسند خلافت دنیوی نشست و فضایل و ارزش ها را زیر پا گذاشت، ولی نمی توان برای همیشه حقایق را مخفی کرد. اینک پس از گذشت بیش از 1400 سال از وفات پیامبر، با تأمل و تحقیق در کتب کسانی که خلافت را برای آن سه نفر جایز می دانند، حقایقی روشن می شود که از شدت وضوح، نیازی به رجوع به کتب پیروان حق ( شیعیان ) نیست. با این حال، همچنان تعصبات بی جا مانع از اعتراف به حق و حقیقت می شود. در این فصل، برخی از این حقایق روشن می شود.
چون پیامبر وفات یافت، گروه اندکی که بزرگ ایشان علی(ع) بود، مشغول به کفن و دفن بدن مطهر او شدند. این در حالی بود که جماعت بسیاری در «سقیفه بنی ساعده» جمع شده و مشغول انتخاب خلیفه بودند. گویی اگر جنازه پیامبر روی زمین هم رها می شد، برایشان مهم نبود. ابوبکر و عمر چون شنیدند در سقیفه بنی ساعده، دنیاپرستان برای رسیدن به مقام در حال مذاکره اند، به سرعت خود را به ایشان رساندند تا در امر رسیدن به خلافت، از دیگران عقب نمانند. پس از آن جریان کذایی که در کتب به تفصیل ذکر شده، ابوبکر به خلافت رسید و اولین کسی که با او بیعت کرد، عمر بود و بیعتش به آن علت بود تا خلافت خود را پس از ابوبکر تثبیت کند. در این بین، جماعتی از مهاجران و انصار مخالفت خود را با بیعت ابوبکر، با گردهمایی در خانه فاطمه و علی (ع)اعلام کردند. به همین دلیل، عمر برای بیعت گرفتن از ایشان رو به خانه اهل بیت (ع)آورد و مرتکب آن عمل زشتی شد که همه خوانده ایم و می دانیم. اما اهل سنت در این زمینه چه گفته اند؟
در کتاب « الامامه و السیاسه» و همچنین « زندگینامه عمر بن خطاب» عبدالرحمن احمد البکری- که این نویسنده در مقدمه کتاب خود یادآور شده که تمام نوشته های کتابش را از منابع اهل سنت برداشت کرده است- ماجرای بیعت گرفتن از علی (ع)به طور کامل و این چنین تعریف شده است:
«کیف کانت بیعه علیّ( کرّم الله وجهه) قال إبن قتیبه: و إن أبابکر( رض) تفقد قوماً تخلفوا عن بیعته عند علیّ( کرّم الله وجهه)، فبعث الیهم عمر، فجاء فناداهم و هم فی دار علی. فأبوا أن یخرجوا فدعا بالحطب و قال: والذی نفس عمر بیده لتخرجن أو لاحرقنها
علی من فیها. فقیل له: یا ابا حفص ان فیها فاطمه… .
فقالت: «نشدتکما الله الم تسمعا رسول الله یقول: رضاء فاطمه من رضای، و سخط فاطمه من سخطی، فمن أحب فاطمه إبنتی فقد احبنی، و من ارضی فاطمه فقد ارضانی، و من اسخط فاطمه فقد اسخطنی؟
قالا: نعم سمعناه من رسول الله.
قالت:
«فانی اُشهدالله و ملائکته انکما اسخطتمانی و ما ارضیتمانی، و لئن لقیت النبی لاشکونکما الیه»(9)؛
ابن قتیبه می گوید: ابوبکر، عمر را به سوی گروهی فرستاد که از بیعت تخلف کرده و در خانه علی (ع)جمع شده بودند. پس عمر به خانه علی رسید و ایشان را ندا داد تا خارج شوند و با ابوبکر بیعت کنند، ولیکن هیچ یک خارج نشد. عمر مقداری هیزم طلبید و گفت: به آن خدایی که جان عمر به دست اوست! یا خارج شوید یا خانه را با کسانی که در آن هستند، به آتش می کشم. به او گفته شد: آیا با حفص! در خانه، فاطمه هست. گفت: باشد( مهم نیست). بعد از این حرف، همه بیعت کردند الا علی(ع). عمر به سوی ابوبکر بازگشت و به او گفت: آیا قصد نداری این متخلف از بیعت را دستگیر کنی؟ پس ابوبکر به غلامش قنفذ گفت: به سوی علی(ع) برو و او را نزد من بیاور. قنفذ نزد حضرت رفته، گفت: خلیفه رسول خدا، تو را می خواند. علی (ع)فرمود: چه زود بر رسول خدا دروغ بستید. قنفذ بازگشته، کلام حضرت را به گوش ابوبکر رساند. ابوبکر گریه بسیاری کرد( پس از آن، عمر چون شرایط را مناسب ندید) گفت: این متخلف از بیعت را فرصت نده( و او را بازداشت کن). پس ابوبکر به قنفذ گفت: به سویش برو و به او بگو: خلیفه رسول خدا، تو را می خواند تا با او بیعت کنی. چون قنفذ کلام ابوبکر را رسانید، علی (ع)فرمود: سبحان الله آنچه را که شایسته آن نیستند، ادعا می کنند.( چون حضرت نیامد) عمر همراه جماعتی به منزل فاطمه آمدند. وقتی فاطمه صدای این جماعت را شنید، با صدای بلند فرمود:« ای پدر، ای رسول خدا! بعد از تو ما از دست عمر و ابوبکر چه کشیدیم؟» چون آن جماعت آن را شنیدند، برخی از آنها بازگشتند. پس عمر با گروهی دیگر، علی(ع) را برای بیعت نزد ابوبکر آوردند و به او گفتند: بیعت کن. فرمود: اگر بیعت نکنم، چه می کنید؟ گفتند: به خدا قسم! گردن تو را می زنیم. فرمود: آیا بنده خدا و برادر رسول خدا را می کشید؟ عمر گفت: اما بنده خدا، آری ولی برادر رسول خدا، خیر. و ابوبکر ساکت بود و حرفی نمی زد…( پس از مکالماتی) فاطمه فرمود: شما را به خدا قسم! آیا نشنیدید که رسول خدا
فرمود:« رضایت فاطمه، رضایت من و خشم او، خشم من است. هرکه فاطمه دخترم را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر که فاطمه را راضی کند، مرا راضی کرده و هرکه او را خشمگین کند، مرا خشمگین کرده؟»
گفتند: آری، همه را از رسول خدا شنیدیم.
آن گاه فرمود:«من، خدا و ملائکه را شاهد می گیرم که شما، مرا به خشم آوردید و راضی ام نکردید. و چنانچه پیامبر(ص) را ملاقات کنم، از شما به او شکایت خواهم کرد.»
غیر از آنچه ذکر شد، در دیگر منابع اهل سنت نیز گاهی با صراحت و گاهی با کنایه، این داستان نقل شده است؛ از آن جمله موارد زیر است:
در تاریخ یعقوبی آمده است:
«بلغ ابابکر و عمر، أن جماعه من المهاجرین و الانصار قد اجتمعوا مع علی بن ابی طالب فی منزل فاطمه بنت رسول الله، فأتوا فی جماعه حتی هجموا الدار، و خرج علی و معه السیف فلقیه عمر. فصارعه عمر فصرعه، و کسر سیفه، و دخلوا الدار فخرجت فاطمه فقالت:« والله لتخرجن أو لاکشفن شعری و لاعجن الی الله!» فخرجوا و خرج من کان فی الدار و اقام القوم ایاماً. ثم جعل الواحد بعد الواحد یبایع، و لم یبایع علیّ إلا بعد سته اشهر و قیل اربعین یوماً؛(10) به ابوبکر و عمر خبر رسید که جماعتی از مهاجران و انصار با علی بن ابی طالب در منزل فاطمه جمع شده اند. پس با جماعتی آمدند تا به خانه فاطمه هجوم برند. پس از تهدید، علی (ع)از خانه خارج شد و با او شمشیری بود. پس عمر، شمشیر او را شکست و با همراهان خود داخل خانه وی شدند. سپس فاطمه خارج شده، فرمود:
«به خدا قسم! یا خارج می شوید یا موهای خود را مکشوف و به خداوند شکایت می کنم.»
پس از خانه خارج شدند. بعد از آن، یکی پس از دیگری بیعت کردند، ولی علی (ع)تا شش ماه یا به قول دیگر، چهل روز بیعت نکرد.»
در تاریخ طبری نوشته شده:
«حدثنا ابن حمید، قال حدثنا جریر عن مغیره عن زیاد بن کلیب، قال: اتی عمر بن الخطاب منزل علیّ و فیه طلحه و الزبیر و رجال من المهاجرین، فقال: و الله لاحرقن علیکم او لتخرجن الی البیعه. فخرج علیه الزبیر(11)؛ عمر به منزل علی(ع) آمد. طلحه و زبیر و جماعتی از مهاجران در خانه او بودند. چون به در خانه رسید، گفت: این خانه را بر شما آتش می زنم یا آنکه برای بیعت خارج شوید…».
ابوالفداء می نویسد:
«ثم إن ابابکر بعث عمر بن الخطاب إلی علیّ و من معه لیخرجهم من بیت فاطمه( رضی الله عنها)، فأقبل عمر بشیء من نار علی أن یضرم الدار، فلقیته فاطمه ( رضی الله عنها) و قالت:
« إلی أین یا ابن الخطاب؟ اجئت لتحرق دارنا؟»قال: نعم… فخرج علیّ حتی أتی ابابکر فبایعه. کذا نقله القاضی جمال الدین بن واصل، و أسنده إلی ابن عبد ربه المغربی(12)؛ همچنین نقل شده است که ابوبکر، عمر را به سوی علی(ع) و کسانی که با او بودند، فرستاد تا از خانه فاطمه خارج شوند و با او بیعت کنند. پس عمر با آتشی پیش آمد تا خانه حضرت را بسوزاند. فاطمه (علیها السلام)او را ملاقات کرده، فرمود: «کجا می روی عمر! آیا می خواهی خانه ما را آتش بزنی؟»
گفت: آری… پس علی خارج شد و با ابوبکر بیعت کرد…».
با این گزارش های تاریخی- که از منابع خود اهل سنت نقل شد- سؤال این است که چگونه جایز است هتک حرمت خانه دختر پیامبر(ص)؟ آیا جسارت به حریم « بضعه الرسول» جایز است؟ آیا جایز است او را به آتش زدن خانه اش تهدید کرد؟ آیا از روایات وارد شده معلوم نمی شود که فاطمه از ابوبکر و عمر خشمگین بوده و با همین حال از دنیا رفته است؟ آیا…؟ علمای عامه باید به این سؤالات جواب دهند.

سه شاهد درباره نارضایتی فاطمه(علیها السلام)

غیر از آنچه از نارضایتی فاطمه (علیها السلام)از ابوبکر و عمر درباره مسئله خلافت و بیعت گرفتن از امیرمؤمنان (ع)و هجوم به خانه حضرتش ذکر شد، می توان به سه شاهد دیگر اشاره کرد.
شاهد اول: ابوبکر- براساس آنچه بزرگان اهل سنت به آن اشاره کرده اند- در لحظات آخر زندگانی اش از سه عمل خود پشیمان شد و ابراز ناراحتی می کرد. یکی از آن سه عمل، حمله به خانه زهرای اطهر بود. دلیل پشیمانی اش هم به طور قطع نارضایتی فاطمه(علیها السلام) از او است؛ زیرا پس از آن عمل، حضرت هیچ گاه با او سخن نگفت تا از دنیا رخت بربست. ذهبی در تاریخ الاسلام می گوید:
«قال ابوبکر:… اما إنی لا آسی علی شیء الا علی ثلاث فعلتهن، و ثلاث لم أفعلهن، و ثلاث وددت أنی سألت رسول الله(ص) عنهن: وددت أنی لم أکن کشفت بیت فاطمه و أن أغلق علی الحرب، وددت أنی یوم سقیفه بنی ساعده کنت قذفت الامر فی عنق عمر أو أبی عبیده…(13)؛ ابوبکر در اواخر حیات خود می گفت: تأسف می خورم بر سه کار که باید انجام می دادم و سه کار که نباید انجام می دادم…( سه کاری
که انجام نمی دادم این بود که ) کاش خانه فاطمه را باز نمی کردم و کاش روز سقیفه بنی ساعده امر خلافت را به گردن عمر یا ابی عبیده نمی انداختم و خود امر وزارت را بر عهده می گرفتم…».
شاهد دوم: ابوبکر بعد از پیامبر(ص)، فدک را- که ملک شخصی فاطمه زهرا (علیها السلام)و هدیه خداوند برای آن حضرت بود- و بعضی از میراث های دیگر پیامبر(ص) برای فاطمه (علیها السلام)را غصب و حضرت را از آنها منع کرد. طبق روایات بسیاری که بخاری و دیگران نقل کرده اند، حضرت فاطمه (علیها السلام)به دنبال ابوبکر فرستاد و از او خواست فدک را به او بازگرداند، ولی ابوبکر چنین نکرد. عایشه می گوید:
« فوجدت فاطمه علی ابی بکر فی ذلک فهجرته فلم تکلمه حتی توفیت فلما توفیت دفنها زوجها علیّ لیلاً و لم یؤذن بها ابابکر و صلی علیها(14)؛ فاطمه در این باره بر ابوبکر خشمگین و غضبناک شد و با او علناً قهر و قطع رابطه کرد و دیگر با او سخن نگفت تا آنکه از دنیا رفت. پس هنگامی که از دنیا رفت، شوهرش علی(ع) او را شبانه دفن کرد و ابوبکر را از آن مطلع نساخت و خود بر جنازه او نماز گزارد.»
بخاری در صحیح خود با عبارات دیگری، همین مطلب را به رشته تحریر درآورده است. عباراتی مثل « فغضبت فاطمه بنت رسول الله فهجرت ابابکر»(15) یا « فهجرته فاطمه فلم تکلمه»(16).
شاهد سوم: حضرت فاطمه(علیها السلام) وصیت کرد که او را شبانه غسل دهند و دفن کنند. زیرا نمی خواست ابوبکر و عمر بر جنازه اش حاضر شده، بر او نماز بخوانند. این مطلب، امری است که اهل سنت به آن اعتراف کرده اند. قبر حضرت زهرا (علیها السلام)برای همیشه مخفی ماند و ائمه اطهار (ع)هیچ گاه آن را آشکار نساختند تا نشان دهند زهرا و علی (ع)، مظلوم و از آن دو خشمگین بودند. بنا به نص خود آنان، هرکه فاطمه از او خشمگین باشد، خدا و رسول از او خشمگین هستند و هرکه خدا و رسول از او خشمگین باشند، مأوایی جز دوزخ نخواهد داشت.»
ابن سعد در « طبقات» چنین می گوید:
«علی بن حسین(ع) می فرماید: از ابن عباس پرسیدم: چه وقت فاطمه را دفن کردید؟ گفت: هنگامی که پاره ای از شب گذشته بود. گفتم: پس چه کسی بر او نماز خواند؟ گفت علی(ع)».
ابن کثیر دمشقی، مورخ بزرگ اهل سنت، به این مطلب اعتراف کرده، می گوید:« قول صحیح و درست همان است که در صحیح بخاری از عایشه نقل شده که … فاطمه شبانه دفن شد.»(17)
ابن کثیر پس از اینکه جریان خشم فاطمه از ابوبکر را نقل کرده است، با کمال بی شرمی به توجیه خیانت خلیفه اول پرداخته و ابوبکر را، انسانی معصوم و فاطمه را، غیرمعصوم دانسته است. تمام سخن ابن کثیر این است که اگر فاطمه غضب کرد، اشتباه کرد و اگر ابوبکر، فاطمه را به خشم آورد، چون صاحب اختیار و هدایت شده از جانب خدا بود، گناهی متوجه او نیست. همچنین در مورد غضب علی(ع) می گوید: دلیل غضب او آن بود که می گفت چرا ما را برای مشورت در امر خلافت خبر نکردید، وگرنه می دانست که ابوبکر نسبت به بقیه به خلافت سزاوارتر است.(18)
این، روش یک عالم سنی است که نشان می دهد اسلام واقعی هنوز هم مظلوم است. اسلامی که این جماعت نشان می دهند، به طور قطع همان چیزی نیست که مطلوب رسول خدا بوده باشد. اینان « حق» را پنهان و « باطل» را آشکار می کنند، با آنکه به یقین می دانند که حق و باطل کدام است!

تناقض گویی یکی از عالمان اهل سنت

غزالی پس از مطالعه تاریخ فهمیده است که عمر و ابوبکر برای دنیاخواهی و ریاست طلبی در سقیفه جمع شده بودند و خلافت را غصب کردند. او در کتاب « سرالعالمین» می گوید:
«و اجمع الجماهیر علی متن الحدیث من خطبته فی یوم عید یزحم باتفاق الجمیع و هو یقول:« من کنت مولاه فعلی مولاه» فقال عمر: بخّ بخّ یا اباالحسن لقد اصبحت مولای و مولی کل مؤمن. فهذا تسلیم و رضی و تحکیم ثم بعد هذا غلب الهوی تحب الریاسه … و « فنبذوه وراء ظهورهم و اشتروا به ثمناً قلیلاً» و لما مات رسول الله (ص)قال قبل وفاته:« ائتوا بدواه و بیضاء لأزیل لکم إشکال الامر و اذکر لکم من المستحق لها بعدی.»
قال عمر: دعوا الرجل فإنه لیهجر، و قیل یهدر. فإذا بطل تعلقکم بتأویل النصوص فعدتم الی الاجماع: و هذا منصوص ایضا فإن العباس و أولاده و علیاً و زوجته و أولاده لم یحضروا حلقه البیعه(19)؛ جمهور بر این عقیده اتفاق دارند که متن حدیث «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» در روز عید غدیر از زبان پیغمبر جاری شده است. پس از اتمام خطبه، عمر گفت:« بخ بخ یا اباالحسن لقد اصبحت مولای و مولی کل مؤمن». این حرف معنایی جز تسلیم و رضا ندارد؛ ولی پس از آن، هوای نفس بر او غلبه کرد و به خاطر دوستی ریاست، هرچه را گفته بود، پشت سر انداخت و همه را به بهای اندک
فروخت. چون هنگام مرگ رسول خدا فرا رسید، فرمود:« قلم و کاغذی بیاورید تا اشکال امر را از شما رفع کنم و مستحق خلافت پس از خود را ذکر نمایم.» عمر گفت: این مرد را رها کنید که هذیان می گوید.
پس تعلق و اتکای شما به نصوص باطل شد ( زیرا دلایل بالا، نصوص شما را باطل می کند). برگردیم به اجماع( اگر می گویید اجماع دلیل خلافت ابوبکر است، می گویم): عباس و فرزندانش و علی و همسر و اولادش حاضر به بیعت نشدند( پس نمی توانید بگویید همه به خلافت او راضی بودند)… با این حساب، دلایل شما مبنی بر خلافت ابوبکر، باطل است.»
اکنون بعد از ذکر این شواهد و ادله، نوبت به شما خواننده محترم رسیده است تا در این مورد تصمیم گیری کنید و دیدگاه خود را درباره آنچه تاکنون دانسته اید یا می دانید، اصلاح کنید. اگر از برادران و خواهران اهل سنت هستید، خدا را در نظر آورید و به انصاف داوری کنید و حق را پایمال نکنید و از خداوند بخواهید تا چشم شما را به نور خود روشن سازد، و اگر از برادران و خواهران شیعه هستید، از اینکه مورد هدایت خداوند واقع شده اید، او را سپاس بگویید و هیچ گاه نعمت عظیم «ولایت» و « مودت خاندان وحی» را که خداوند به شما ارزانی داشته، فراموش نکنید. به امید پیروزی حق بر باطل.

پی نوشت ها :

1. المستدرک حاکم نیشابوری، ج11، ص 28.
2. همان، ص 36.
3. همان، ص 38.
4. فضائل الصحابه، احمد بن حنبل، ج3، ص 301.
5. الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ابن عبدالبر، ج2، ص 112.
6. لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، ج2، ص 111.
7. تفسیر ابن کثیر، ج5، ص 495.
8. سنن ترمذی، ج12، ص 373.
9. الامامه و السیاسه، ج1، ص 19 و عمر بن خطاب، عبدالرحمن احمد البکری، ص 87.
10. تاریخ یعقوبی، ج1، ص 155.
11. تاریخ طبری، ج2، ص 443.
12. المختصر فی اخبار البشر، ابوالفداء، ج1، ص 107.
13. تاریخ الاسلام، ذهبی، ج1، ص 315.
14. صحیح بخاری، ج5، ص 82.
15. همان، ج4، ص 504.
16. همان، ج9، ص 551.
17. البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج6، ص 338.
18. السیره النبویه، ابن کثیر، ج4، ص 486.
19.سرالعالمین و کشف ما فی الدارین، ابوحامد غزالی، ص 4.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.