امام رضا (ع) در حوزه سلامت و پیشگیری از بیماری و برای تقویت سیستم دفاعی بدن و حفظ تندرستی دستورالعمل‌های مفیدی ارائه کرده‌اند که حجامت، رعایت اعتدال، توجه به تدابیر ماهها و فصل‌ها و استفاده از میوه‌ها و غذاهای متناسب با زمان و مکان از این جمله است.
امام رضا (ع) در یک سفارش کلی درباره زمستان توصیه می‌کنند که: باید غذاهای پرانرژی مصرف کرد. مالیدن روغن و ماساژ استخوان‌ها در حال استراحت با روغن‌های شببو، زیتون و گل سرخ به تقویت و استحکام کمک می‌کند. مصرف سیر نیز هفته ای یکبار مفید است. مصرف خرما گاهی با شیر و تخم مرغ مناسب است و از سستی اواخر و نیمه دوم زمستان و اوایل بهار جلوگیری می‌کند.
دی ماه
در مورد ماه اول زمستان که همان دی ماه می‌باشد، قبلا توضیحاتی ارائه شده است که با کلیلک بر روی این جمله می‌توانید آن را مطالعه نمایید.
بهمن ماه
کانون آخر یا کانون دوم مطابق گاهشماری رومی تقریبا با ماه بهمن شمسی برابر است و به طور دقیق‌تر از 23 دی تا 23 بهمن را شامل می‌شود. امام رضا (ع) بر اساس ماه‌های رومی سفارش‌هایی را برای تغذیه و سلامت و نیز حفظ الصحه متذکر شده و خصوصیات هر ماه و تدبیر هر یک از آنها را بیان داشته اند.
امام رضا (ع) در رساله ذهبیه ضمن توصیه کلی به مأمون در باره مزاج‌ها و زمان و مکان می‌فرماید: « إن قوه النفس تابعه لأمزجه الأبدان، وان الأمزجه تابعه للهواء، وتتغیر بحسب الهواء، فی الأمکنه… ». بدان که نیروی روح پیرو مزاج‌های مختلف بدن است و مزاج‌ها خود تابع هوا هستند و با تغییر هوا دچار دگرگونی می‌شوند و… (1)
امام رضا (ع) ضمن برشمردن خصوصیات ماهها در باره ویژگی‌های بدن در ماه کانون دوم یا همان بهمن ماه می‌فرماید: واحد وثلاثون یوماً یقوى فیه غلبه بلغم ینبغی أن یتجرع فیه الماء بالریق، وینفع الاحساء فیه مثل البقول الحاره کالکرفس، والجرجیر، والکراث، وینفع فیه دخول الحمام، والتمریخ بدن الخیری وما ناسبه ویحذر فیه الحلو، وأکل السمک الطری واللبن … »؛ (2)
مصرف سیر نیز هفته ای یکبار مفید است. مصرف خرما گاهی با شیر و تخم مرغ مناسب است و از سستی اواخر و نیمه دوم زمستان و اوایل بهار جلوگیری می‌کند
اولین نکته ای که امام رضا (ع) به آن اشاره می‌کنند آن است که در این ماه بلغم زیاد می‌شود. بلغم همان سیستم ایمنی بدن و از جنس آب و سرد و تر است که در طب سنتی با عنوان مزاج زمستانی از آن یاد می‌شود. از فصل زمستان، سن کودکی و پیری، فربهی، غذاهای تر و سرد خوردن(ماهی، ماست، و…) به عنوان عوامل افزایش بلغم نام می برند. از این رو برای این ماه مصرف موادی مثل: گوشت (شتر، گوسفند، کبوتر، سار، گنجشک)، ادویه جات (هل، دارچین، زنجبیل، زیره، زعفران، زنیان، سیر، موسیر،خردل) و سبزیجات (کرفس، نعناع، ریحان، جعفری، ترخون، مرزه، کلم، مارچوبه، نخود، گردوی هندی، قدومه شیرازی، کدو حلوایی، لیمو ترش و گندم) مفید است.
از جمله توصیه های امام رضا(ع) در رساله ذهبیه درباره این ماه، مصرف کمی آب گرم در صبح به صورت ناشتا است که توصیه می‌کنند بهتر است این آب گرم را یک مرتبه سر کشید.
سفارش دیگر امام رضا (ع) خوردن حبوبات گرم، کرفس، ترتیزک، سیر، پیاز کوهی و استحمام خوب است که همانطور که اشاره کردیم باعث کاهش بلغم می‌شود.
رفتن به حمام هم از این نظر که با تعریق بدن بلغم دفع می‌شود مورد سفارش امام رضا (ع) بوده است.
توصیه دیگر امام رضا (ع) برای این ماه ماساژ و روغن مالی بدن با استفاده از روغن‌های گرم مانند روغن خیری (شب بو) و روغن‌های مشابه است که طبیعت گرم دارند. در همین زمینه امام رضا (ع) می‌فرماید: ادهنوا بالبنفسج فانه بارد فی الصیف و حار فی الشتاء؛ با روغن بنفشه خود را خوشبو کنید زیرا در تابستان سرد و در زمستان گرم است.(3)
و آخرین توصیه امام رضا(ع) در رساله ذهبیه برای این ماه پرهیز از مصرف شیرینی‌ها، ماهی تازه و ماست است که مصرف همه این‌ها باعث افزایش سردی و بلغم است و مایه بیماری در بدن است. (4)
اسفندماه
مطابق گاه شمار یونانی شباط به آخرین ماه زمستان اطلاق می‌شود که به طور تقریبی با اسفند ماه ما برابر است. امام رضا (ع) در رساله ذهبیه در مورد ویژگی‌های اسفندماه می‌فرماید: (شباط) ثمانیه و عشرون یوما تختلف فیه الریاح و تکثر الامطار و یظهر فیه العشب و یجرى فیه الماء فی العود و ینفع فیه اکل الثوم و لحم الطیر و الصیود و الفاکهه الیابسه و یقلل من اکل الحلاوه و یحمد فیه کثره الجماع و الحرکه و الریاضه؛ شباط بیست و هشت روز است، بادها در آن مختلف مىشود باران زیاد می‌بارد، گیاه و علف سر از زمین بیرون مىآورد، آب در شاخههاى درختان جارى مىشود، خوردن سیر و گوشت پرندگان و شکار و میوههاى خشک شده سودمند است و حرکت و فعالیت و کار در این ماه بسیار نیکو است.(5)
امام رضا (ع) در این بخش از سخنان خود این ماه را مقدمه بهار برشمرده و به خصوصیات طبیعی و جوی آن اشاره می‌کنند و * در اولین توصیه برای این ماه خوردن سیر را توصیه می‌کنند هرچند در بیانی دیگر فرموده اند که در فصل بهار باید از خوردن پیاز و سیر و ترشی پرهیز کرد، اما استفاده از این گیاه را برای آخر زمستان مفید دانسته و فرموده اند: و ینفع فیه اکل الثوم؛ خوردن سیر در این ماه نافع بدن است.
در روایات از سیر به عنوان شفای هفتاد نوع بیماری یاد شده و خواص فراوانی برای آن ذکر شده است. در حال حاضر هم از سیر برای کاهش میزان کلسترول و کاهش خطر بروز بیماری‌های قلبی عروقی و نیز برای بهره مندی از خواص ضدمیکروبی آن استفاده می‌شود. امام رضا(ع) در بیانی دیگر می‌فرماید: هر کس می خواهد بادی دامنگیر او نشود، در هر هفت روز، یک بار سیر بخورد.(6)
* دومین توصیه امام رضا (ع) برای این ماه خوردن گوشت پرنده و شکار است. در اواخر زمستان از این جهت که هنوز سرماى زننده آن گاهى ما را تعقیب مىکند بدن نسبت به ماه‌هاى بعد محتاج به حرارت بیشترى است و در میان خوراکىها گوشت حرارت زیادترى تولید مىکند. از این رو امام رضا (ع) در باره فواید و خواص مفید مصرف گوشت در بیانی دیگر به نقل از امام على (ع) می فرمایند: ذُکِرَ عِندَ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله و سلّم اللَّحمُ وَالشَّحمُ ، فَقالَ : لَیسَ مِنهُما بَضعَهٌ تَقَعُ فِی المَعِدَهِ إلاّ أنبَتَت مَکانَها شِفاءً ، وأخرَجَت مِن مَکانِها داءً؛ نزد پیامبر (ص) از گوشت و پیهْ یاد شد. فرمودند: هیچ پارهاى از این دو در معده جاى نمىگیرد، مگر این که در جاى آن، شفا مىروید و بیمارىاى از آن جا مىرود.( 7)
* و توصیه سوم امام رضا (ع) برای این ماه استفاده از خشکبار و میوه های خشک است. از این رو می‌فرماید: و الفاکهه الیابسه؛ و خوردن میوههاى خشک مفید است که مراد از میوههاى خشک ظاهرا خشکبار است مانند پسته و بادام و فندق و گردو و سنجد و امثال آن که ما پیش از این در خواص برخی از آنها مثل گردو ، سنجد و … از نگاه امام رضا (ع) سخن گفتیم.
در اسفند ماه به خاطر اختلالاتی که در مزاج پیدا می‌شود، جریان خون مختل شده و پوست بدن دچار مشکل می‌شود و برخی نارسایی‌ها در مفاصل و استخوان‌ها پدید می‌آید که به خاطر همین امام رضا (ع) می‌فرماید: در ماه شباط باید از مقدار مصرف شیرینى کم کرد
بخشی از توصیه های امام رضا (ع) برای این ماه توصیه‌های پرهیزی است که نباید انجام داد. از این رو آن حضرت می‌فرماید: و یقلل من اکل الحلاوه؛ و باید از خوردن شیرینی جات بکاهد. در اسفند ماه به خاطر اختلالاتی که در مزاج پیدا می‌شود، جریان خون مختل شده و پوست بدن دچار مشکل می‌شود و برخی نارسایی‌ها در مفاصل و استخوان‌ها پدید می‌آید که به خاطر همین امام رضا (ع) می‌فرماید: در ماه شباط باید از مقدار مصرف شیرینى کم کرد.
و توصیه آخر امام رضا (ع) برای این ماه افزایش تحرک و ورزش و فعالیت‌های بدنی است. فعالیت‌های بدنی خود به بیدار شدن اعصاب کمک می‌کند چرا که در سرماى زمستان اعصاب به نوعی رخوت دچار شده و سلول‌هاى مرده همچنان در جاى خود مانده‌اند که با حرکت و فعالیت و ورزش احیا می‌شوند.(8)
امام رضا (ع) در بیانی دیگر در مورد تحرک و آثار ورزش در ایجاد نشاط معتقدند که جنبش بیش از اندازه و خسته ساختن اعضای بدن باعث فرسودگی جسم و جان خواهد شد و موجبات حزن و درد را فراهم می‌سازد؛ اما اگر تقلا و جنبش به حد اعتدال باشد باعث نشاط و شادمانی انسان می‌گردد و او از این فعالیت لذت خواهد برد.
پی نوشتها:
1. رساله الذهبیه، ذکر فصول السنه
2. الطریق الى خراسان نویسنده : کمال السید ج1 ، ص391
3. عیون اخبارالرضا(ع)، ج 2، ص 30، ح 74
4. سید محمود موسوی،رمز الصحه
5.رساله ذهبیه/ ذیل خصوصیات ماهها/(شباط) ثمانیه و عشرون یوما…
6. طب الامام رضا،ص41
7. عیون أخبار الرضا علیه السلام ، جلد 2 ، صفحه 41 ، حدیث 130
8. طب الرضا (ع) / ترجمه امیر صادقى ص173 تا ص 181
منابع:
باشگاه خبرنگاران
قدس آنلاین – حسینعلی پورافضلی
