نویسنده: دکتر سید مهدی صانعی

چنان که بسیار یادآور شده ایم، عبادات اسلامی افزون بر آن که به جنبه های معنوی و روحانی ناظر است، به ویژگی ها و مصالح مادی و جسمی نیز توجه دارد.
همه می دانند که یکی از واجبات مهم اسلامی، روزه است که باید مردم در هر سال، سراسر ماه مبارک رمضان را با شرایط ویژه ای روزه بگیرند. بی شک روزه گرفتن، نتایج و فواید سودمند روحی و جسمی فراوانی دارد که دانشمندانی که در این باره مطالعه دارند می دانند اصولاً روزه گرفتن افزون بر جنبه عبادی، یک امر طبّی و طبیعی است که تندرستی را تامین می کند و حتی حیوانات بر پایه استعداد غریزی در برخی از موارد برای تامین تندرستی خودشان، مدتی از خوردن دوری می ورزند. توضیح آن است که بر پایه مطالعاتی که جانورشناسان درباره زندگی برخی از حیوانات انجام داده اند، دریافته اند که بیشتر حیوانات بر اثر پیروی از یک امر غریزی در برخی اوقات در زمان معین و محدودی که کم و زیاد نمی شود، از خوردن غذا خودداری می کنند. از جمله درباره درندگان همچون پلنگ، شیر و ببر دیده شده که هفته ای یک روز از خوردن هرگونه طعمه ای، دوری می نمایند. (1)
آن چه شایان گفته می باشد و اهمیت روزه را درباره حیوانات نشان می دهد، امساکی است که آنها در حالت بیماری اختیاری می کنند. می دانیم که حیوانات چون ناخودآگاهانه در به کارگیری قوای خود افراط و تفریط نمی کنند کمتر بیمار می شوند؛ اما چنین نیست که هیچ گاه بیماری به سراغ آنها نیاید. آن چه به نظر می رسد این است که هر حیوانی بر پایه طبیعتش، در بیشتر موارد، خودش، خود را از بیماری و درد نجات می دهد. راه معالجه در حیوانات گوناگون، متفاوت است و غیر از این که بدان آنها خود به خود برخی از امراض را برطرف می کند، وسایل دیگری نیز برای رویارویی با بیماری در اختیار دارند؛ مانند این که با برخی از گیاهان که تنها خود، خواصّ آن را می شناسند، به درمان بیماری شان می پردازند.
چنان که در بحث های پیشین اشاره کردیم سگ یا گربه، هنگامی که گرفتار دل درد می شوند، از برخی علف ها استفاده می کنند تا بیماری شان رفع گردد؛ اما مؤثرترین وسیله ای که برای جلوگیری از بیماری به کار می برند، خودداری از طعمه و غذاست که درباره انسان، به روزه تعبیر می شود. اگر دقّت کرده باشید گربه هایی که بیشتر از اندازه معمول از طعمه و غذا استفاده می کنند، به ناخوشی و بیماری دچار می گردند و تا مدتی از خوردن هرگونه طعمه ای، هر چند در دسترس شان قرار گرفته باشد، پرهیز می نمایند.
هم چنین حیوانات دیگر نیز برای بهبود بیماری شان به امساک روی می آورند. خودداری از غذا خوردن که ناآگاهانه و بی اراده انجام می شود، ویژه حیوانات نیست، بلکه درباره انسان نیز صدق می کند. توضیح آن است که هر یک از ما اگر بیمار شویم، اشتها نداریم؛ هر چند غذای لذیذ نزد ما بیاورند، از آن، روگردانیم و چه بسا نفرت داریم. این بدان سبب است که بدن ما در آن هنگام به غذا نیاز ندارد و نبود اشتها، یک محرّک طبیعی است که ما را از تغذیه باز می دارد، هم چنان که وجود اشتها موجب غذا خوردن و ادامه زندگی می گردد.
این عمل، عامل حیاتی انسان با کمال دقت انجام می دهد، درست بر پایه مقتضیات و نیازمندی های انسان درباره تندرستی و بیماری صورت می گیرد؛ یعنی در هنگام ناخوشی، اشتها از ما سلب می گردد تا غذا نخوریم؛ چون غذا در آن هنگام برای ما ضرر دارد و باید معده و روده ها راحت باشند تا تجدید قوا کنند و مواد زاید و سموم موجود را از میان ببرند و اگر در این هنگام غذا بخوریم، عمل معده مختلف می گردد و موجب بیماری های بیشتر می شود و گاهی خطر مرگ را در پی دارد.
در طب جدید، امساک و پرهیز از غذا خوردن را «رژیم غذایی» (Regime alimentaire، نامه نهاده اند که اگر درست دقت کنیم در حقیقت این همان روزه است که از آن به واژگان گوناگون تعبیر می نمایند.

روزه گرفتن اسلامی؛ بهترین امساک:
آن چه درباره خودداری امساک از غذا خوردن پزشکی مطرح می شود این است که شخص در هنگام بیماری، رژیم غذایی بگیرد تا از بیماری رهایی یابد؛ اما اسلام دستور داده، پیش از آن که احساس بیماری کنند هر سال یک ماه روزه بگیرند تا بیمار نشوند و از بیماری شان جلوگیری گردد و چنان که روشن است جلوگیری، از مداوا بهتر است. به عبارت دیگر، مردم با این که تصور می کنند سالم هستند، ممکن است واقعاً در معرض بیماری قرار گرفته باشند؛ یعنی در میان سال بر اثر افراط و تفریط در مصرف غذا، احتمال دارد دستگاه گوارش به عیوبی دچار شده و در بدن، سموم و موادّ زایدی به وجود آمده باشد که باید پیش از آن که در بدن اختلالی پدید آید با روزه واجبی که هر سال در ماه رمضان تکرار می شود، از میان برود، چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «روزه بگیرید تا تندرست بمانید». (2)
آثاری که روزه در سلامت و تندرستی برجای می گذارد بسیار آشکار است و همه، کم و بیش آن را احساس می کنند. در پایان ماه رمضان هر کسی می فهمد که چه اندازه راحت شده و سلامت خود را بازیافته و یک نوع انبساط پیدا کرده است.
آثار بهداشتی روزه اسلامی بسیار فراگیر و دارای اهمیت ویژه ای است که بایسته می نماید کسانی که در رشته های پزشکی، بهداشت و زیست شناسی تخصص دارند درباره فواید و رازهای آن به بحث و تحقیق بپردازند، تا حقّ مطلب ادا شود.
این جانب به مناسبت بحث، به عنوان نمودگار، شمّه ای از آن چه را درباره فواید جسمی روزه از نوشته های محققان برگفته ام، در ذیل یادآور می شوم.

1. استراحت معده:
اگر ما در تغذیه، نظم و روش معیّنی داشته باشیم؛ یعنی همیشه در وقت معین غذا بخوریم، غالباً اختلال و ناراحتی در معده مان پدید نمی آید؛ چون پس از ورود غذا به معده، فعل و انفعالات شیمیایی و ترشّحات معده آغاز می گردد و معده، فعالیت خود را برای به هم آمیختن غذا از سر می گیرد و غذا را برای هضم و رساندن به همه بدن آماده می سازد. در حالی که معده، مشغول آماده کردن، هم زدن و رساندن غذا برای بدن است اگر غذای دیگری وارد معده شود، باید دو کار انجام دهد؛ یعنی هم برای غذایی که تازه داخل معده شده و هم برای غذای پیشین، باید فعالیت کند و چون این دو کار در یک سطح نیست و باید دو گونه فعل و انفعال صورت گیرد، عمل هضم مختل می شود و غذای هضم نشده وارد روده می گردد و خود معده نیز آسیب مهمی می بیند و اگر مواد آماده نشده برای جذب، از معده بگذرد شایسته جذب در خون نیست؛ در این صورت، ضایعاتی در دستگاه گوارش پدید می آید.
چون ما در میان سال غالباً نظم و برنامه معینی برای غذا خوردن و آشامیدن نداریم، معده پیوسته در حال فعالیت بوده، حالت طبیعی خود را از دست می دهد و خسته می شود و آثار ناراحتی و بیماری در جهاز هاضمه نمودار می گردد.
روزه ماه رمضان، پس از یازده ماه فعالیت پیوسته معده، موجب تقویت و بازیافت نیروی به هدر رفته می گردد؛ برای نمونه، اگر به یک کارگر در همه سال به کار خسته کننده ای مشغول بوده به گونه ای که نیروهایش فرسوده شده، مدتی فرصت دهند تا استراحت کند و از کار خود بکاهد، پس از گذشت آن مدت، به طور کامل وضعش عادی می گردد و خستگی اش از میان می رود و فعالیت خود را با کمال نشاط ادامه می دهد؛ بنابراین هرگونه خستگی با استراحت رفع می گردد.
اصولاً خستگی گونه ای سم است که در خون ایجاد می شود که پس از استراحت، خون، آن را از میان می برد. روزه نه تنها سموم خستگی را از معده برطرف می سازد، بلکه آن گونه که متخصصان گفته اند موجب ایجاد گونه ای آثار مثبت فیزیکی و شیمیایی است که بدان وسیله تقویت می شود. (3)

2. برطرف شدن اتّساع معده:
معده انسان؛ مانند لاستیک، حالت کشش دارد و در هنگام خالی بودن از غذا متراکم و کوچک است و هر چه وارد آن می شود، به همان نسبت بزرگ می گردد. بر اثر همین ویژگی، ممکن است معده از حد تعادل خارج شود و این حالت با افراط در غذا خوردن و شکم بارگی ایجاد شود. بدین معنا که اگر کسی عادت نماید روزی چند لقمه بیش از نیاز بدن بخورد، شکمش هر روز کمی بزرگ تر می شود و کار به جایی می رسد که چون غذا زیادتر از اندازه معمول، وارد معده می گردد در صورتی که نیازی به آن نیست، بیهوده و بی این که بدن از آن استفاده کند، دفع می گردد یا این که چکیده آن وارد خون شده، تولید چربی های بی مصرف می نماید و سلامت انسان را به خطر می اندازد؛ از این رو است که خداوند فرموده: «بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید». (4)
بیشتر افراد، در موقعیت های گوناگون بر اثر پیروی از خواسته های نفسانی در هنگامی که با غذایی لذید روبه رو می شوند، اشتهای دروغین پیداکرده، بیشتر از اندازه معمول غذا می خورند و در معده گشادگی ایجاد می کنند که آثار ناخوشایندی برجای می گذارد.
بی شک، روزه یک ماهه سبب می شود که گشادگی معده رفع گردد؛ زیرا در طول یک ماه که هر روز آن، مدتی از غذا خالی باشد، کم کم سلول های معده مجالی پیدا می کنند که حالت ارتجاعی عارضی خود را از دست داده، به حالت عادی بازگردند چنان که هر روزه داری در پایان ماه رمضان احساس می کند که اشتهایش طبیعی و معمولی است و به اندازه گنجایش معده اش به غذا تمایل دارد.

3. رفع سموم بدن:
اصولاً خستگی، چه در بدن و چه در بدن حیوان، عبارت از سمومی است که در خون به وجود می آید و تا هنگامی که خون، آن سموم را از میان نبرد، اثر خستگی باقی است. توضیح آن که اگر خونِ حیوان خسته ای را به بدن حیوانی که خسته نیست تزریق نمایند، آثار خستگی در آن حیوان ظاهر می گردد. شایان گفتن است که به جز سمومی که بر اثر خستگی و کار فوق العاده معده، در این عضو، ایجاد می شود، سموم دیگری نیز به علت یبوست و به هم خوردگی مزاج پدید می آید. افزون بر این، غذا خوردن بیش از اندازه متعارف، در معده، سمّ و فساد به بار می آورد و از سوی دیگر سبب می شود که میکروب های زیان رسان در معده پرورش و تکثیر یابند. روشن است که آنها نیز سمومی ترشّح می کنند که گاهی به خون نفوذ می نمایند و در بدن هم برای مبارزه با آن، سم ترشّح می کند و این فعل و انفعال، آثار بدنی در سلول ها به بار می آورد که چه بسا در سلول های مغز تاثیر گذارده، موجب سرگیجه می گردد.
نکته بسیار مهم این است که بدن در بزنگاه با این سموم به سختی مبارزه می کند و آنها را از پای درمی آورد؛ اما بر اثر تهاجم میکروب های مضرّ و فرسوده شدن قوای دفاعی بدن، کار به گونه کامل انجام نمی گیرد و روشن است که قوای مدافعِ بدن برای بازیافت قوا به استراحت نیاز دارند. از سوی دیگر، مقداری از سموم به صورت های گوناگون در معده و روده ها باقی می ماند. در این هنگام است که روزه یک ماهه، زمینه را فراهم می آورد یا قوای دفاعی، خود را آماده کنند و سر فرصت؛ یعنی هنگام خالی بودن معده، سموم و کثافات را برطرف سازند.

4. ایجاد تعادل در ترشّحات غدد:
غذایی را که وارد دهان می کنیم به گونه ای است که شایسته جذب در نسوج بدن نیست. برای ایجاد چنین شایستگی ای باید تغییراتی حاصل شود. این تغییرات با شیره یا ترشّحات دستگاه گوارش ایجاد می شود. مهم ترین شیوه هایی که در دستگاه گوارش در هضم غذا نقش اساسی دارند، بدین قرار است:
الف) ترشحات غدد بزاقی در دهان موجود است و مواد نشاسته ای را به قند تبدیل می کند و بدون این ترشّحات، آن مواد قابل جذب در بدن نیست.
ب) شیره های معدی که ترکیب آنها «پپسین» (pepsine) و «اسید کلریدریک» است. این اسید در غذاها تاثیر کرده، آنها را برای اختلاط با «پپسین» آماده می سازد و غذا پس از آمیختن با ماده اخیر شایسته جذب در خون می گردد.
ج) شیره های روده که برخی از آنها همانند بزاق هستند و چندین نمونه دیگر دارد که برخی از آنها تاکنون شناخته نشده اند. این شیره ها، آثاری دارند؛ از جمله آن است که موادّ گوشتی و چربی و موادّ نشاسته ای و به ویژه چربی ها به وسیله آنها در اولین مرحله در روده تغییر شکل می یابد و جذب می گردد. صفرا نیز با کبد تولید می شود، نزدیک مدخل لوزالمعده، از راه لوله نازکی وارد روده می گردد و یکی از شیوه های مهم روده است که در عمل هضم تاثیر به سزایی دارد و موادّ چربی را برای فعل و انفعال لوزالمعده شایسته می سازد.
شیره های نام برده، هر یک به اندازه معین، بر پایه نیاز بدن و موادّ غذایی مصرف شده، تولید می گردد؛ اما هنگامی که انسان بر اثر خوردن برخی از غذاهای نامناسب یا در هنگام بیماری یا آن گاه که تحت تاثیر رویدادهای روحی هم چون ترس یا خوش حالی قرار گیرد، برخی از شیوه ها کمتر یا بیشتر از اندازه بایسته تولید می شوند و در هر صورت، زیان هایی دارند؛ برای نمونه اگر یکی از شیره ها مانند صفرا بیشتر از اندازه معمول تولید شود؛ چون صفرا گونه ای سمّ است، آن اندازه ای که با غذا ترکیب نیافته یا تغییر شکل نداده، به همان حالتِ سمّی وارد خون می گردد و بیماری به بار می آورد و اگر برخی از شیره ها مانند بزاق یا شیره «پانکره آس» (panceras)از حدّ معمول کمتر شود، برخی از موادّ غذایی هم چون مواد نشاسته و چربی بی این که شایستگی جذب به بدن یابند، دفع می گردند و افزون بر این که مادّه حیاتی، بیهوده به هدر رفته، زیان هایی را نیز موجب می گردد.
زیان هایی که با کم و زیاد شدن شیره ها در بدن ایجاد می شود، بسیار که اندکی از آنها برای نمونه گفته شد.
روزه ماه رمضان بر شیره های دستگاه گوارش، تاثیر شگرفی دارد. اگر زیادتر از اندازه باشد زیادی را از میان برده، عمل غدد تولید کننده آن را متعادل می سازد و اگر کم باشد آنها را تحریک می نماید تا به اندازه مصرف، شیره ایجاد شود.

5. فعالیت معده هنگام روز:
هنگامی که شخص روزه، معده اش از طعام خالی است، بر اثر این که معده، پیش از روزه گرفتن، عادت داشته اعمالی را انجام دهد، هنگامی که روزه دارد نیز آن اعمال را انجام می دهد و این که برای بهبودی دستگاه گوارش و سلامت بدن بسیار سودمند می باشد و برخی از ویژگی های آن بدین قرار است:
1. تحرک و فعالیت معده، که به وسیله عضلات ویژه و قوی انجام می گیرد و در حال عادی برای هم زدن و مخلوط کردن غذا به کار می افتد، در حال روزه استفاده های بسیار دارد؛ زیرا اگر مانده هایی از غذا در معده وجود داشته باشد و به علت دیر هضم بودن یا قابل هضم نبودن یا علل دیگر در معده مانده باشد، هضم و جذب می گردد.
2. شیره های بدن در این حالت افزایش می یابد و موجب حل و هضم کردن خرده های است که در معده باقی است.
3. این تحرکات و فعالیت هایی که در حال روزه انجام می شود، معده را تقویت می کند و هم چون ورزش و تمرینی است که عضلات معده را محکم می گرداند.
4. روزه برای بهبود بیماری قند بسیار مؤثر است و موجب جلوگیری و از میان رفتن این بیماری می باشد و تاثیر آن از آمپول «انسولین» بسیار بهتر است. بیماری قند، بدن را سنگین و فربه و دچار چربی های زیان ساز می سازد. روزه و امساک مرتب آن، موجب می شود که قند در خون، رفته رفته، تقلیل یابد به گونه ای که امکان دارد پس از پایان ماه، بیماری ریشه کن شود. (5)
روایت شده که: «روزه سپر است»؛ (6) یعنی از بیماری های دنیوی پیشگیری می نماید. برخی از پزشکان درباره این که روزه چگونه از بیماری ها جلوگیری می کند چنین گفته اند:
الف) بر اثر گرسنگی، غدد فوق کلیوی ترشّحات نامتعادل غدد را جذب کرده، آنها را برای مدت ها متعادل می سازد.
ب) گرسنگی، موادّ بین بافتی بدن را تازه می کند.
ج) روزه گرفتن موجب می شود قند کبد در خون بریزد و چربی هایی که زیر پوست ذخیره شده و پروتئین های عضلات و سلول های کبدی آزاد شوند و به مصرف تغذیه بافت ها برسند و بالاخره، همه اعضای بدن، مواد ویژه خود را برای حفظ تعادل محیط داخلی و قلب مصرف کنند و بدین ترتیب، روزه، همه بافت های بدن را شست و شو می دهد و سموم بدن را دفع می کند. (7)

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک: مجموعه انتشارات انجمن تبلیغات اسلامی، ص 214، به نقل از: آلمانا ناسیونال، ص 23.
2. جلال الدین سیوطی، جامع الصغیر، حرف «ص»، حدیث 506؛ بحارالانوار، ج62، ص 267: «صُومُوا تَصِحُوا».
3. ر.ک: مجموعه انتشارات انجمن تبلیغات اسلامی، ص 218-219.
4. اعراف(7)آیه 30: «… کُلوُا وَ اشرَبُوا وَ لا تُسرِفُوا…».
5. از آغاز بحث تا این جا، از مجموعه انتشارات انجمن تبلیغات اسلامی، (ص 216-ص 226)، اقتباس شده است.
6. بحارالانوار، ج96، ص 254: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله: الصَومُ جُنّه».
7. ر.ک: روان شناسی سلامت، ص 377-378.
منبع:صانعی، دکتر سیدمهدی؛ (1390)، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، قم، مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه)، چاپ سوم 1390.