پدری علاقمند به فرهنگ و تربیت فرزندانم هستم و مرتب در جلسات دینی و تربیتی شرکت می کنم، لکن گاهی که خود را در زمینه تربیت اخلاقی فرزندانم ارزیابی می کنم، می بینم که آن طور که باید و شاید آنان را تربیت نکرده ام، خواستم بدانم به نظر شما از چه زمانی باید تربیت اخلاقی فرزندان را شروع کرد و روش های آن چیست؟

مقدمه:
همه زیست شناسان و روان شناسان امروز این حقیقت را قبول دارند که زندگی انسان از روز تولد شروع نمی شود، بلکه سرآغاز آن لحظه انعقاد نطفه و رحم مادر است. این امر نیز مسلم شده که یک عده خصایص غیر عادی کودک به هنگام تولد، با آن چه بعداً ظاهر می شوند تنها ارثی نیستند، بلکه معلول شرایط مساعد یا نامساعد محیط رحم مادر می باشند.
همچنین، مدت زندگی جنین و تجربه تولد در ساخت روان شناختی و زیست شناختی شخص در زندگی بعدی او اثر می گذارند. به همین سبب می گویند که ارکان و پایه های زندگی انسان بالغ و رشید، به چگونگی گذراندن دوران زندگی قبل از تولد او بستگی دارد.
چنان چه از این مرحله بگذریم، آغاز تولد بهترین مرحله برای تربیت اخلاقی کودک است، چون هرچه این امر در سنین پایین تری انجام گیرد نتایج آن درخشان تر خواهد بود.
در دوره خردسالی، مغز کودک برای گرفتن هر نوع تأثیری آمادگی دارد، روی همین اصل، تربیت اخلاقی سال های اول زندگی طفل، از دیگر سال های عمر او مهم تر است; زیرا کودکان در این سنین هر چه در اختیارشان قرار گیرد فوراً جذب می نمایند. از سوی دیگر، کودک دایماً در حال رشد و کمال است و به مرحله تمییز واستقلال عقلی می رسد، لذا آن چه در سال های اولیه فرا گرفته پایه استدلال و تمییز عقلی او در سنین بالاتر خواهد بود و اخلاقی که در دوران کودکی کسب کرده، در زندگی بعدی او اثرات مهمی به جای خواهد گذارد.
می گویند مادری نزد دانشمندی رفت و گفت: فرزند من چهار ساله است، از چه زمانی باید تربیت اخلاقی او را شروع کنم؟ مرد دانشمند جواب داد : اگر تا کنون تربیت اورا آغاز نکرده ای، عمر او را بیهوده تلف نموده ای; زیرا از موقعی که اولین تبسم بر لب های طفل ظاهر می شود، زمان تربیت او آغاز می گردد![1] 1 ـ بهترین زمان آغاز تربیت اخلاقی
اسلام با توجه به قانون وراثت، برای اصلاح شؤون حیاتی جامعه توجه خاصی به زنان که مادران آینده کودکانند دارد و در انتخاب همسر ـ که مادران فرزندان صالح جامعه هستند ـ توصیه های بسیار مفیدی کرده است.
در روایتی از رسول اکرم-صلی الله علیه و آله و سلم- نقل شده که فرمودند : “ببینید نطفه خودتان را در چه محلی مستقر می کنید، زیرا عرق دساس است”.[2] کلمه عرق در لغت عرب به این حقیقت تفسیر شده که نطفه، اخلاق و سجایای پدران و مادران را به فرزندان منتقل می کند.[3] با استفاده از این سخن رسول اکرم-صلی الله علیه وآله وسلم-، می توان مدعی شد که اولین گام برای تربیت اخلاقی کودک انتخاب همسری متدین و با اخلاق و … است.
2 ـ قبل از تولد
دومین مرحله برای تربیت اخلاقی فرزندان، زمانی است که جنین در رحم مادر قرار دارد. اسلام برای این که جنین از رشد متعادل و تندرستی کامل و از اخلاق خوبی برخوردار باشد، به مادران باردار سفارش های مفیدی کرده است. در این خصوص علی-علیه السلام- فرمودند : به زن بارداری که می خواهد وضع حمل کند، خرما بدهید تا فرزندانشان بردبار و پرهیزکار شوند.[4] 3 ـ بعد از تولد
پیامبر اکرم-صلی الله علیه وآله و سلم- فرمودند: مواظب باشید برای شیردادن فرزندانتان از زن های احمق و کم عقل استفاده نکنید; زیرا شیر، کودک را بر همین حال (حماقت) پرورش می دهد.[5] پرورش اخلاقی کودک از دیدگاه دانشمندان
“ابوعلی سینا” می گوید: وقتی طفل از شیر مادر جدا گشت، باید به تربیت و تمرین اخلاقی او اقدام نمود پیش از آن که اخلاق پست به او هجوم آورد؛ زیرا اخلاق پست با سرعت به جانب کودک هجوم آورده و خوهای زشت او را فرا می گیرند. هر آن چه از این بدی ها بر وجود کودک مسلط شود، جدایی و رهایی از آن ها برای وی میسر نخواهد بود.”[6] “غزالی” معتقد است که کودک امانتی الهی است که به دست والدین سپرده شده و پرورش و تربیت اخلاقی او از ابتدای ولادت، یکی از مهم ترین امور است. وی می گوید: “قلب پاک کودک گوهر گرانبهایی است پالوده و خالی از هر گونه نقش و قابل پذیرش هر صورتی و این که هر خیر و شری به او تعلیم شود، در او نقش بندد و به آن تمایل پیدا کند. مربی و معلم در سعادت وشقاوت دنیا و آخرت طفل سهیم و مسؤول است، چون خدای متعال فرموده: ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتش حفظ کنید.[7] و حفظ کودک از آتش دنیا و آخرت به تربیت اخلاقی اوست.”[8] “خواجه نصیر الدین طوسی” معتقد است : “همین که دوران شیرخوارگی کودک به سرآمد، باید پیش از آن که اخلاق فاسد، او را فرا گیرد تربیت اخلاقی او را آغاز کرد … و او را باید از راه تشویق، به کارهای نیک واخلاق پسندیده سوق داد.”[9] “هانری پستالوزی” می گوید : کودک در آغوش مادر وابسته تر و ضعیف تر از هر موجود دیگری بر روی زمین است، ولی در همان جا نخستین تأثیرات اخلاقی و محبت و حق شناسی را احساس می کند. رعایت اصول اخلاقی در انسان، نتیجه توسعه نخستین تأثیرات محبت وحق شناسی است که نوزاد احساس کرده است.[10] “ویکتور پوشه” می گوید: باید از همان ماه های اولیه، یعنی از شش ماهگی تربیت اخلاقی کودک شروع شود. این تربیت باید خیلی زودتر از سن عقلی و استدلالی آغاز گردد; چون از این سن ممکن است تمایلات بد و عادات زشت ظهور کنند. آنوقت باید یک تجدید تربیت پیش از موقع اعمال شود و بهتر این است که تربیت اخلاقی هر چه زودتر آغاز شود.[11] در نهایت می توان گفت : تربیت اخلاقی برنامه ای است که باید از نخستین زیربنای زندگی (تشکیل خانواده) شروع و در ایام بارداری مراقبت گردد. سپس از نخستین لحظه تولد به طور جدی آغاز شود و در تمام مراحل زندگی با برنامه ریزی صحیح و با کمال دقت تعقیب گردد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. نگرشی به تربیت اخلاق از دیدگاه اسلام، افضل السادات دهشیری
2. آیین تربیت، ابراهیم امینی
3. مراحل شکل گیری اخلاق در کودک، ترجمه و تألیف عبد العظیم کریمی
4. خانواده و مشکلات اخلاقی کودکان، علی قائمی

پی نوشت ها:
[1] . رشید پور، مجید، آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، ص 109.
[2] . قال رسول الله(ص) : “انظر فی أی شیء تَضَعُ ولدک فانّ العرق دساس” الابشیهی، شهاب الدین محمد، المستطرف، بیروت، انتشارات دار القلم، ص 460.
[3] . “العرق دساس ای ان الاخلاق الاباء تتصل الی الابناء” البستانی، کرم (و دیگران) المنجد فی اللغه، بیروت، دار المشرق، ص 214.
[4] . قال علی(ع) : “اطعموا المرأه فی شهرها الذی تلد فیه التمر فانگ ولدها یکون حلیما تقیّا.” مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج 66، ص 444.
[5] . قال رسول الله(ص) : “ایاکم ان تسترضعوا الحماقه فان اللبن ینشه علی ذلک.” همان کتاب، ج 15، ص 188.
[6] . ابن سینا، حسین بن عبدالله، تدابیر المنازل اوالسیاسات الاهلیه، بغداد، مطبعه الفلاح، ص 36.
[7] . قال الله تعالی : “یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناراً …” تحریم/6.
[8] . غزالی، ابوحامد محمد، احیاء العلوم، بیروت، دار الکتب الاسلامیه، ج 3، ص 578.
[9] . طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق ناصری، تهران، انتشارات خوارزمی، ص 222.
[10] . شاتو، ژان، مربیان بزرگ، ترجمه غلامحسین شکوهی، تهران،  انتشارات دانشگاه تهران، ص 231.
[11] . حجتی، محمد باقر، اسلام و تعلیم و تربیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلام، ص 266.