در روان شناسی جدید می گویند اگر فرد خشم خود را در خود بریزد باعث افسردگی می گردد. آیا کظم غیظ (فرو بردن خشم) که در اخلاق توصیه می شود، باعث افسردگی نیست؟

قبل از پرداختن به پاسخ سؤال لازم است به عنوان مقدمه نکته‌ای را یاد آور شوم و آن این که همیشه گفته روان شناسان مورد تأیید دین نیست. چه بسا مواردی که روان شناسان مطلبی را گفته‌اند اما از نظر دین کاملاً نادرست است. البته برخی موارد نیز وجود دارد که گفته روان شناسان با آموزه‌های دینی مطابقت دارد. بنابراین نباید انتظار داشته باشیم که هر آن چه در روان شناسی گفته باید مورد تأیید و پذیرش اسلام باشد.
با حفظ این مقدمه، حال باید دید که گفته روان شناسان با نظر اسلام در این زمینه چه نسبتی با هم دارند.
مطلبی که از روان شناسان نقل کرده‌اید، کاملاً درست است؛ یعنی برخی روان شناسان معتقدند که اگر خشم ابراز نشود، چنان قدرتمند می شود که می تواند باعث بیماری، تشویش، افسردگی و دیگر اختلالات روانی شود؛ نتیجه ای که از این مطلب گرفته می‌شود این است که پس باید خشم ابراز شود.[1] پاسخ این است که برخی روان شناسان خشم را به دو نوع سالم و ناسالم تقسیم می‌کنند. خشم سالم، باید در زندگی وجود داشته باشد و این یک امر کاملاً طبیعی و بهنجار است. مثلاً وقتی یک صحنه ظلم و بی عدالتی را مشاهده می کنید، قطعاً خشمگین می شوید. این خشم طبیعی است. باید در قالب مناسب ابراز شود. از نظر دین هم این نوع خشم، نوعی عدالتخواهی و ظلم ستیزی محسوب می شود.
اما در برخی موارد، خشم ناسالم است. خشم ناسالم اغلب از یک باور غلط ناشی می شود. مثلاً اگر کسی اعتقاد داشته باشد که «دوستم نباید به هیچ وجه بدقولی کند» با صِرف مشاهده یک مورد تأخیر یا بدقولی، خشمگین می شود. این نوع خشم، خشم ناسالم است؛ زیرا برخاسته از یک باور غیر منطقی است. ممکن است برای دوست شما مشکلی پیش آمده، یا به علت ترافیک و شلوغی راه، دیرتر رسیده است. این گونه خشم ها نباید ابراز شود، بلکه باید فرد سعی کند باورهای غلط و غیر منطقی خود را اصلاح نماید. یعنی از این پس انتظار او این باشد که «دوستم نباید بدون عذر و مشکل خاص، بدقولی کند.» اگر فردی این الگوی فکری را داشته باشد. به محض مشاهده یک مورد تأخیر یا بدقولی دوستش، ناراحت و خشمگین نمی شود. در این نظریه، به جای ابراز خشم، تأکید بر «مهار خشم» و پیشگیری از آن است. بهتر است شما با این نظریه که تقریباً یک نظریه جدید است نیز آشنایی داشته باشید.[2] حال که با دو نظریه روان شناسی درباره خشم تا حدودی آشنا شدید، مفهوم «کظم غیظ» را از نظر اسلام توضیح می دهیم.
در کتاب های اخلاق، «کظم غیظ» و «حِلم» در کنار هم به کار می روند. حلم در لغت عرب به معنی تأمل، تأنی و درنگ و عدم شتاب در امور است. حلیم کسی است که اگر چه حق با او است ولی در مجازات جاهلان شتاب نمی‌کند و در مقابل هیجان، خشم و غضب ناشی از رفتار جاهلانه شخص مقابل خویشتنداری می‌کند. بنابراین حلم اصولاً مانع از پیدایش خشم و غضب می‌شود. اما کظم غیظ به معنای این است که پس از پیدایش خشم و غضب آن را تضعیف کرده و فرو می‌نشاند.[3] قرآن کریم، کظم‌غیظ را از صفات پارسایان و نوعی نیکی و احسان می‌داند.[4] پیامبر اکرم (ص) در فضیلت فرو خوردن خشم و کظم غیظ فرموده‌اند: «از محبوب ترین راه های وصول انسان به خداوند، نوشیدن دو جرعه است: جرعه خشمی که با خویشتنداری فرو خورده و برطرف گردد و جرعه مصیبتی که با صبر و بردباری زائل شود.»[5] کظیم غیظ نشانه اراده و اعتماد به نفس است. فرد کاملاً به صورت ارادی و اختیاری خشم و غضب خود را فرو می نشاند. به عنوان مثال اگر کسی او را ناراحت کرده و ناسزا گفته است، فرد برای رضای خدا او را می بخشد و سکوت می‌کند. در واقع با کظم غیظ، خشم و غضب از بین می‌رود و «محو» می گردد. نه اینکه خشم و غضب در درون خود فرد انباشته شود و بعد از مدتی باعث افسردگی شود. توجه داشته باشید این که در فارسی گفته می شود «فرو بردن خشم» به معنای «درون ریزی خشم» یعنی نقطه مقابل «برون ریزی خشم» که یک مفهوم روان شناختی است، نمی باشد. کظم غیظ به معنای درون ریزی خشم نیست، تا گفته شود که جمع شدن و انباشته شدن خشم ها، باعث افسردگی می شود؛ بلکه کظم غیظ به معنای پاک کردن صورت مسأله و از بین بردن خشم است. وقتی کظم غیظ حاصل شد، به معنای این است که اصلاً خشمی وجود ندارد. به تعبیر دیگر، این که من از دست کسی ناراحت بودم، او را بخشیدم و خشم خودم را از بین بردم نه این که خشم خودم را و کینه‌ام را در دل‌ نگه دارم تا در آینده مشکل ساز شود. کظم غیظ در واقع به معنای مهار کردن خشم است، و مهار کردن خشم، از نظر روان شناسی جدید نیز اشکالی ندارد و باعث افسردگی نمی شود.[6]

چند راهکار اخلاقی برای مهار خشم
1) تغییر وضعیت: کمی قدم زدن و خارج شدن از محل و دور شدن از فردی که موجب خشم شده است.
2) وضو گرفتن.
3) توجه به پیامدهای منفی خشم – جنگ، درگیری و تصمیم گیری غیر عاقلانه و مورد نفرت دیگران شدن.
4) توجه به پیامدهای مثبت کظم غیظ و حلم: ایجاد محبت، تصمیم گیری دقیق و عاقلانه، محبوب دیگران شدن.
5) همنشینی با افراد صبور.
6) ورزش برای تعدیل هیجان‌ها و استفاده از اکسیژن تازه.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- دیوید برنز، روان شناسی افسردگی، ترجمه قراچه داغی، نشر اوحدی، 1374
2- گیل لیندن فیلد، چگونه احساسات خود را مهار کنیم، ترجمه میرزایی، جوانه رشد، 1383.

پی نوشت ها:
[1] . تاوریس، کارون، روان شناسی خشم، ترجمه تقی پور، تهران، نشر دایره، 1379، ص 51-50
[2] . برای مطالعه در این زمینه مراجعه شود به: ویندی درایدن، چگونه خشم خود را مهار کنیم؟، ترجمه مرادی، انتشارات همشهری، 1380، فصل اول و دوم
[3] . نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، قم، اسماعیلیان، بی تا، ج 1، ص 296-295
[4] . آل عمران/133 و 134.
[5] . کلینی، محمد ابن یعقوب، کافی، بیروت، دار الاضواء، 1414ق، ج 2، باب کظم غیظ، حدیث 9.
[6] . برای مطالعه بیشتر در این زمینه، رشید پور، مجید، مبانی اخلاق اسلامی، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1374، ص 305 به بعد.