در موارد امر به معروف و نهی از منکر تا چه اندازه طبق وظایف انسانی میتوان دخالت کرد؟
پاسخ
قبل از پرداختن به پاسخ اصلی سئوال شما، لازم است به چند نکته اشاره کنم:
1. در مکتب اسلام، علاوه بر برنامهها و دستورات فردی، قوانین و احکامی وجود دارد که به بُعد اجتماعی مربوط میشود و نشان میدهد که مکتب اسلام تنها برای خودسازی فردی نیست بلکه صلاح و اصلاح جامعه را هم در نظر دارد. یکی از احکام اجتماعی اسلام، امر به معروف و نهی از منکر میباشد.
2. تا زمانی که یک قانون و برنامه، اجرا نشود و از مرحله سخن و نوشته، به مرحله عمل نرسد، سود چندانی ندارد، هرچند بهترین قانون باشد. اسلام که بهترین برنامه سعادتبخش را برای زندگی فردی و اجتماعی بشر دارد، برای اجرای آن سه عامل را پیش بینی کرده است:
الف: نیروی باطنی تقوا و ایمان؛
ب: نیروی اجرایی حکومتی؛
ج: نظارت عمومی مردم؛
مردم در جامعه اسلامی وظیفه دارند که در قدم اول، خود به وظایف دینیشان عمل نمایند و خودسازی را سرلوحه زندگی خود قرار دهند و از سوی دیگر وظیفه دارند که دیگران را نیز به خوبیها تشویق کنند و از بدیها بازدارند نام این نظارت و کنترل مردمی، امر به معروف و نهی از منکر است. بنابراین امر به معروف و نهی از منکر یک واجب عبادی و وظیفه شرعی است، خداوند در قرآن میفرماید: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»[1]باید برخی از شما مسلمانان، مردم را به خیر و صلاح دعوت کنند و آنها را به کارهای شایسته فراخوانده از اعمال زشت و ناپسند بازشان دارد، این افراد به رستگاری خواهند رسید.
در روایات نیز به اهمیت و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر تصریح شده است.[2] در اصل ضرورت امر به معروف و نهی از منکر جای شکی نیست، اما اینکه تا چه اندازه میتوان در امر به معروف و نهی از منکر اقدام کرد به شرایط و موقعیتهای مختلف بستگی دارد که اصول کلی آن در شرایط امر به معروف و نهی از منکر آمده است. آنچه مسلم است این است که نیروی اجرایی دولت یا ستاد امر به معروف و نهی از منکر اختیارات بیشتری در این خصوص دارند، بلکه قانوناً وظیفه دارند که واجب الهی امر به معروف و نهی ازمنکر را انجام دهند.
امّا دیگر افراد جامعه بر اساس مسئولیت شرعی خود میتوانند دیگران را به اعمال نیک فراخوانده و از کارهای زشت و ناپسند بازدارند.[3] اختیارات و وظیفه اعضای جامعه اسلامی در حدّی است که دعوت آنها باعث ضرری برای آنها نشده و نظم جامعه را بهم نزند. و عملی خلاف قانون انجام نشود.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر[4]
1. شناخت «معروف» و «منکر»؛ کسی که میخواهد دیگران را امر به معروف و نهی از منکر کند، باید بداند که «معروف» چیست و «منکر» کدام است.
2. احتمال اثر؛ امر به معروف و نهی از منکر در صورتی واجب است که فرد احتمال بدهد در طرف تأثیر دارد، اگر یقین یا اطمینان داشته باشیم که گفتن یا اقدام عملی ما بیاثر است، واجب نیست. البته ممکن است با گفتن یک نفر و یکبار تأثیر نکند، ولی تکرار آن مؤثر باشد، که در اینجا باید اقدام کرد، یا اگر تذکر فردی بیاثر باشد، ولی گفتن و اقدام جمعی موثر است، باید تذکر گروهی داد.
3. ایمنی از ضرر؛ طبق وظایف اسلامی، تا حدّی میتوانیم در کار دیگران دخالت کنیم یا آنها را امر به معروف و نهی از منکر نماییم که ضرر یا خطری متوجه مال و جان ما یا خانواده و دیگران نشود. همچنین انجام آن، مفاسد بزرگتری را بدنبال نداشته باشد، مانند بینظمی در جامعه، اغتشاش و… که در آن صورت باید دست نگه داشت. البته میتوانیم مسئولان و نیروهای امنیتی را در جریان قرار دهیم تا به صورت قانونی برخورد نمایند.
البته گاهی اوقات، واجبات و محرّماتی که میخواهیم به آنها امر یا از آنها نهی کنیم، به حدّی مهم و اساسی است که در راه آن باید هر خطر و ضرری را تحمل کرد و حتی گاهی باید در این راه جان داد. آنگونه که امام حسین ـ علیه السّلام ـ بر ضد حکومت یزید قیام کرد.
حفظ جان دیگران، حفظ آبروی مسلمانان، تلاش برای پیاده شدن احکام خدا، مقابله با تعدّی دشمنان، مقابله با بدعتگذاران در دین و مروّجان فساد اخلاقی از اموری است که در راه آنها باید خطر و ضرر را هم تحمّل کرد، چون اینها مهمتر از زیانهایی است که به شخص ما میرسد. بنابراین شما میتوانید از باب امر به معروف و نهی از منکر با تمامی کسانی که ارزشهای اسلامی را زیر پاگذاشته و فحشا و فساد را در جامعه ترویج میکنند، برخورد جدّی و قانونی نمایید. حضرت امام (ره) در توضیح المسایل میفرماید: اگرمعروف یا منکر از اموری باشد که شارع مقدس به آن اهمیت زیاد میدهد، مثل اصول دین یا مذهب و حفظ قرآن مجید و حفظ عقاید مسلمانان یا احکام ضروریه، باید ملاحظه اهمیت شود و مجرّد ضرر، موجب واجب نبودن نمیشود».[5]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جمعی از نویسندگان . نظارت صالحان . معاونت پژوهشی اداره کل آموزش و پرورش . چاپ اول . 1371 .
2. دادسرای انقلاب اسلامی . شیوههای صحیح امر به معروف و نهی ازمنکر . سازمان تبلیغات اسلامی . چاپ اول . 1369 .
3. رضا . ناظمیان . امر به معروف و نهی از منکر . سازمان تبلیغات اسلامی . چاپ اول . 1370 .
پی نوشت ها:
[1] . آل عمران/104 .
[2] . برای مطالعه بیشتر رک: محمدی ری شهری . میزان الحکمه . ج 6 . ص 238 ـ 283 . مکتب الاعلام الاسلامی . 1370 .
[3] . رک : جمعی از نویسندگان . نظارت صالحان . معاونت پژوهشی اداره کل آموزش و پرورش . چاپ اول . 1371 .
[4] . برای مطالعه بیشتر رک : محدثی . جواد . راه رشد . ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر . چاپ اول . 1376 .
[5] . رک : امام خمینی (ره) . توضیح المسائل . مسأله 2794 .
