شفا بودن قرآن در آیات متعددی مطرح شده است، بخشی از آیات چنین است:
«و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین و لا یزید الظالمین الا خسارا؛ (346) و از قرآن آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم؛ و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی افزاید».
«یا ایها الناس قد جاءتکم موعظه من ربکم و شفاء لما فی الصدور و هدی و رحمه للمؤمنین؛(347) ای مردم! اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است؛ و درمانی برای آنچه در سینه هاست؛ (درمانی برای دل های شما؛) و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان».
در اینجا لازم است به چند مطلب اشاره شود.

الف: مفهوم شناسی
واژه «شفاء» به معنای صحت و سلامت است(348) و در مقابل آن بیماری، عیب و نقص می آید.

ب: بیماری های انسان
با بررسی ابعاد مختلف انسان درمی یابیم : که هر فردی دو بعد جسمی و روحی دارد و هر کدام ممکن است در معرض بیماری قرار بگیرند و بیماری در هر بعد موجب اختلال در کارایی ابعاد دیگر انسان شود، لذا می توان بیماری ها را به سه نوع (1. اعتقادی؛ 2. روحی – روانی؛ 3. جسمی.) تقسیم کرد:

1. قرآن و درمان بیماریهای اعتقادی
نزول قرآن در مرحله ی اول برای درمان بیماریهای اعتقادی مردم بود تا آنها را از شرک و کفر و تاریکی به توحید و اسلام و روشنایی ببرد. قرآن در آیات متعددی هدفش را خروج بشر از ظلمت جهل به نور دانش، از کفر به نور ایمان، از ظلمات ستمگری به نور عدالت، از فساد به صلاح، و از گناه به نور تقوی معرفی می کنند. (349)
امراض اعتقادی و قلبی از امراض جسم شدیدترند، لذا قرآن شفاء و رحمت
است؛ یعنی برای امراض اعتقادی (مانند کفر، نفاق و شرک) درمان می باشد و در نفوذ شناخت، توحید و… در قلب رحمت است.

2. قرآن و درمان بیماریهای روحی
برای رعایت اختصار به دو بخش از این بیماریها می پردازیم.
بیماریهای روحی و اخلاقی، شباهت زیادی به بیماریهای جسمی دارند؛ هر دو کشنده اند و نیاز به درمان و پرهیز دارند. قرآن نسخه حیات بخشی است برای آنان که می خواهند با کبر، غرور، حسد و نفاق به مبارزه برخیزند. همچنین برای برطرف کردن ضعف و ترس، اختلاف و پراکندگی و وابستگی کامل به مادیات و شهوت، شفا بخش است. (350)
حضرت علی (ع) درباره شفا بخش بودن قرآن می فرماید:
«از این کتاب بزرگ آسمانی برای بیماریهای خود شفا بخواهید و برای حل مشکلاتتان از آن یاری بخواهید، زیرا در این کتاب درمان بزرگ ترین دردها است؛»(351)
بهترین دلیل برای اثبات شفابخشی قرآن برای بیماریهای اخلاقی مقایسه وضع عرب جاهلی با تربیت شدگان مکتب پیامبر (ص) در آغاز اسلام است. چگونه آن قوم جاهل که انواع بیماری های اجتماعی و اخلاقی سر تا پای وجودشان را فرا گرفته بود، با استفاده از این نسخه شفابخش درمان یافتند چنان قوی شدند که
هیچ نیرویی نمی توانست در برابرشان ایستادگی کند. (352)

ب. بیماریهای روانی:
برخی از روانشناسان با تحقیق در آیات قرآن دریافته اند که قرآن تاثیر زیادی بر روان انسان می گذارد. آنان شفابخشی قرآن را با علوم تجربی مقایسه نموده اند. و نتایج حاصل از آن را با عنوان تاثیر قرائت قرآن بر بهداشت روانی انسان منتشر کرده اند:
آری! دستورها و توصیه های قرآن، اثر بسزایی در بهداشت روانی، فردی و اجتماعی دارد. تا جایی که می توان گفت عمل به توصیه های قرآن، بالاترین و بهترین نسخه بهداشت روانی است. برای نمونه به برخی از آیات و اثر آنها اشاره می کنیم.
1. مداومت بر قرائت قرآن، نقش موثری در رویارویی با اضطراب دارد. فهم قرآن نیز در مقابله با اضطراب مؤثر است.
2. نتیجه تحقیقی که از 60 دختر به دست آمد، نشان داد رویارویی میزان اضطراب و گرایش به افسردگی در گروهی که طی 6 ماه روزانه حداقل نیم ساعت به قرائت قرآن می پرداختند، به طور چشمگیری کمتر از دیگران است. (354)
3. دمیدن روح امید، و دوری از یأس و اثر آن در کاهش افسردگی(355).
4. دعوت قرآن به صبر و اثر آن در کاهش فشارهای روانی. (356)
5. دعوت قرآن به توکل به خدا (357) و نقش آن در آرامش انسان.
6. یاد خدا و آرامش دل. (358)
7. ممنوع بودن خودکشی در دین(359) و پایین آمدن آمار خود کشی در جوامع اسلامی.
8. احترام و محبت به پدر و مادر (360) و تأثیر آن در سلامت خانواده
9. حجاب برای زنان و سلامتی روانی. (361)
10. نماز و آرامش روانی.(362)
11. ازدواج و تشکیل خانواده و تأمین آرامش فردی و سلامت محیط اجتماع. (363)
12. ممنوعیت سوء ظن، تجسس و غیبت، و اثرات آن بر سلامتی جامعه و شخصیت افراد. (364)
به عبارت دیگر می توان گفت: همه ی دستورهای الهی به نوعی برای آرامش فردی، اجتماعی و رشد و بالندگی فرد و جامعه است. (365)

3. قرآن و درمان بیماری جسمی
قرآن کتاب بهداشت و پزشکی نیست، بلکه کتابی برای تربیت معنوی است و اگر به مطالب پزشکی و بهداشتی و علمی اشاره ای دارد، به خاطر این است که :
1. راه خداشناسی را هموار کند.
2. حس کنجکاوی بشر را تحریک نماید تا در زمینه علوم تجربی رشد کند و در پی کشف آن برآیند.
3. اعجاز علمی قرآن را به اثبات برساند.
4. و علت مهم تر اینکه به خاطر پیوستگی نیازهای جسمی و روحی و تاثیر آنها بر هم، قرآن لازم می داند به بهداشت جسمی نیز توجه ویژه کند، زیرا در کمال روحی او تاثیر دارد، لذا قرآن برای تامین سلامتی و بهداشت جسم مطالبی بیان فرموده است که اگر در حد اعجاز علمی نباشد، قطعاً برخی از آنها جزء شگفتیهای علمی می باشد. برای مثال.
الف: بهداشت غذایی: خوردن غذاهای پاک، (366) ممنوعیت غذاهای غیر بهداشتی (367)، اسراف نکردن در غذا(368)، دوری از گوشت مردار(369)، گوشت خوک و خوردن خون(370)، شراب (371)… .
ب: بهداشت شخصی (جسمی): وضو،(372)، غسل، (373) طهارت لباس، (374) پاکیزگی محیط زیست(375) و …
ج. بهداشت مسائل جنسی: ممنوعیت آمیزش با زنان در عادت ماهیانه(376) – دوری از زنا (377) از لواط (378) از استمناء و… (379)
د. عسل و درمان بیماریهای جسمی (380)
هـ. روزه و درمان بیماریهای جسمی. (381)
و. تاثیر آوای قرآن بر کاهش دردهای جسمی بعد از عمل جراحی. (382)
نتیجه: قرآن برای بیماریهای اعتقادی، روحی، اخلاقی و اجتماعی به صورت مستقیم دستور دارد، حتی هدف از نزول خود را نجات انسانها از بیماری اعتقادی و روحی و اخلاقی می داند، اما برای درمان بیماریهای جسمی و بهداشت فردی و اجتماعی دستوراتی به صورت اشاره و در قالب باید و نباید (حرام و حلال) و هست و نیست (ارشادی) بیان کرده است.

معرفی کتاب
1. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، نشر معارف.
2. استعانت از قرآن کریم، علیرضا نیک بخت، نشر قبله، تهران.
3. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضائی اصفهانی، 2 ج، انتشارات مبین.
4. آموزه های تندرستی در قرآن، حسن رضا رضائی، انتشارات عطر آگین.
5. طب در قرآن، دکتر عبدالحمید دیاب، دکتر قرقوز، ترجمه چراغی، انتشارات حفظی.
6. اولین پیامبر آخرین دانشگاه، دکتر پاک نژاد، ج4و 5 و 6، کتابفروشی اسلامی.
7. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، دارالکتب اسلامیه، تهران، ج 12، ص 239.
ذیل آیات فوق.

2. شفاء بدون عسل
پرسش
قرآن عسل را عامل شفا می داند، آیا دانش بشری فواید علمی و پزشکی آن را تأیید می کند؟
پاسخ
عسل غذای لذیذی است که از زنبور عسل تولید می کند. خداوند در قرآن بدان توجه دارد و می فرماید:
«فیه شفاء للناس(383) در عسل برای مردم شفاء است».
پیامبر اسلام (ص) هم فرمود: « لم یستشف المریض بمثل شربه العسل، (384)، مریض با (هیچ چیزی) مانند نوشیدن عسل شفاء پیدا نمی کند. »
واژه «شفاء» در قرآن درباره خوردنیها به کار نرفته است، مگر با عسل. نام یک سوره قرآن هم به نحل (زنبور عسل) اختصاص داده شده است. قرآن درباره وحی به زنبور عسل می فرماید:
«پروردگار تو به زنبور عسل وحی (والهام غریزی) نمود که از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم) می سازند، خانه هایی برگزین و تمام ثمرات (و شیره ی گلها) بخور (خوردن در اینجا مجاز است منظور نوشیدن خاص است) و راه هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است براحتی بپیما». و از شکم هایشان شرابی با رنگ های مختلف خارج می شود که در آن برای مردم شفا است. بیقین در این امر نشانه ی روشنی است برای جمعیتی که می اندیشیدند». (385)

فواید عسل
دانشمندان، فواید زیادی برای عسل برشمرده اند. به طور خلاصه به آنها اشاره می کنیم.
مواد معدنی: پتاسیم، آهن، فسفر، ید، منیزیم، سرب، منگنز، آلومینیوم، مس، سولفور، کرومیوم، لیتیوم، نیکل، روی تینانیم، سدیم، مواد آلی، ضمغ، پولن، اسید لاکتیک، اسید فرمیک (ترکیب عسل با آن از فساد عسل جلوگیری می کند و ضد رماتیسم است)، اسید مالیک، اسید تارتاریم، اسید اگزالیک، اسید سیتریک، رنگ ها، روغن های معطر، ازته.
مواد تخمیری: انورتاز، آمیلاز، کاتالاز که در هضم غذا مفید است.
عناصر دیگر: گلوکز، لولز، ساکارز، دکسترین، سولفات ها، انورتین، آب…
عسل دارای ویتامینهای شش گانه (A,B,C,D,K,E) است به اعتقاد برخی ویتامین «PP» نیز دارد. (386)
حدود هفتاد نوع مواد معدنی (387) تخمیری و ویتامین در عسل هست، برای درمان یا پیشگیری امراض پوست (دمل، جوش، ترمیم ضایعات بافت و…) گوارش، قلب، دندان، سرطان، تنفس، کبد، صفرا، چشم و گوش، بینی، زنان و برای تقویت رشد طفل و… مؤثر است. (388)
عسل از مهم ترین مواد قندی طبیعی است و تا کنون پانزده نوع قند در آن کشف شده است، مانند : فرکتوز 40%، گلوکز 30%، نیشکر 40% یک کیلوگرم عسل 3250 کالری حرارت دارد.
عسل پادزهر افیون خوردگی و نیش حشرات است
عسل آب پز در ریزش بول تاثیر بسزائی دارد. (389)
عسل بیماریهای اعصاب، بی خوابی، درد پهلو، سیاتیک، دیفتری، کم خونی، کبد، استخوان، ریه، کمی و زیادی فشار خون را علاج می کند، فوائد زیادی برای درمان «یرقان» دارد و در رشد و نیروسازی مؤثر است.
خوردن عسل در حال ناشتا برای زخم معده و اثنی عشر و کاهش ترش کردن معده مفید است. در تنظیم قند خون موثر است. مجاری ادرار را ضدعفونی می کند و در پیشگیری از زکام مفید است. (390)
دانشمندان در مصر عسل چند هزار ساله یافتند که فاسد نشده بود(391)، چون عسل اسید فرمیک دارد.
عسل دارای عوامل قوی ضد میکروب است و میکروبهایی که عامل بیماری انسان هستند، قادر به ادامه حیات در عسل نیستند. از جمله وجود آب اکسیژنه در عسل، موجب از بین رفتن میکروب می شود و هیچ قارچی نمی تواند در آن رشد کند.
برای رشد کودکان، درآمدن دندان، جلوگیری از اسهال و سوء تغذیه و… مفید است.
تحقیقات نشان داده است که زنبور داران کمتر دچار سرطان می شوند.
عسل برای زخم معده و التهاب معده مفید است و در تنظیم اسیدهای معده نقش موثری دارد.
عسل برای درمان بیماریهای چشم، مانند: التهاب پلک، التهاب قرنیه (سل چشم، سیفلیس، تراخم) زخم قرنیه و سوزش چشم موثر است.

نکته
مردم در طول تاریخ از عسل به عنوان ماده غذایی استفاده می کردند و فواید آن را می شناختند، حتی در طب جالینوسی و بقراطی یونانی فوائد آن آمده است.
برای همین بیان قرآن در مورد شفا بودن عسل، یک شگفتی علمی است نه اعجاز علمی.

یادآوری
عسل زمینه ساز آثار فوق است؛ نه علت تامه؛ یعنی ممکن است به خاطر وجود موانعی اثر نکند. یا برای بیماری خاصی اثر منفی داشته باشد. در نتیجه شفا بخشی عسل اکثری است؛ نه در همه موارد.

برای مطالعه بیشتر
1. اسلام پزشک بی دارو، احمد امین شیرازی، انتشارات اسلامی، ص 117.
2. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، انتشارات مبین، ص 406- 417.
3. دکتر عبدالحمید دیاب و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغی، انتشارات حفظی، ص 25.
آیات پزشکی را می توان به سه دسته تقسیم کرد.
1. آیاتی که اعجاز علمی قرآن را اثبات می کند.
2. آیاتی که گویای شگفتیهای علمی قرآن است.
3. آیاتی که از اشارات علمی قرآن به مسائل پزشکی شمرده می شود.
1. آیات اعجاز علمی قرآن
الف: چینش مراحل خلقت انسان

پی نوشت ها :

346- سوره ی اسراء، آیه ی 82.
347- سوره ی یونس، آیه ی 57؛ با تعبیر دیگر: سوره ی فصلت، آیه ی 44.
348- قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ذیل ماده شفاء
349- سوره ی ابراهیم، آیات 5 و 1 ؛ سوره ی مائده، آیات 15 و 14 و ر. ک به : قرآن در قرآن، مهدی احمدی، ص 232.
350- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج 12، ص 239.
351- نهج البلاغه، خ 176، و در خطبه ی 156و 158 با تعابیر دیگر به شفا بخش بودن قرآن اشاره دارد.
352- المیزان، علامه طباطبایی، ترجمه همدانی، ج 13، ص 306.
353- ر. ک. به مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان دانشگاه علوم پزشکی، آذر 1376، ص 88.
354- همان، ص 79.
355- سوره ی یوسف، آیه ی 87.
356- سوره ی بقره، آیات 153 و 155 و سوره ی آل عمران، آیه ی 200.
357- سوره ی احزاب، آیه ی 3 و سوره ی آل عمران، آیه ی 159.
358- سوره ی اسراء، آیه ی 24 و سوره ی بقره، آیه ی 83.
359- سوره ی نور، آیه ی 31 و سوره ی احزاب، آیه ی 59.
360- سوره ی طه، آیه ی 14.
361- سوره ی نور، آیه ی 31؛ سوره ی احزاب، آیه ی 59.
362- سوره ی طه، آیه ی 14.
363- سوره ی روم، آیه ی 21.
364- سوره ی حجرات، آیه ی 12- 11.
365- ر. ک. به خلاصه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، دانشگاه پزشکی تهران، 1376 آذر ماه.
366- سوره ی بقره، آیه ی 172.
367- سوره ی اعراف، آیه ی 175.
368- همان، آیه ی 31.
369- سوره انعام، آیه ی 145.
370- سوره ی بقره، آیه ی 173.
371- سوره ی همان، آیه ی 219.
372- سوره ی مائده، آیه ی 6.
373- همان.
374- سوره ی مدثر، آیه ی 4.
375- سوره ی حج، آیه ی 26.
376- سوره ی بقره، آیه ی 222.
377- سوره ی اسراء، آیه ی 32.
378- سوره ی اعراف، آیات 81- 80.
379- سوره ی مومنون، آیات 7- 5.
380- سوره ی نحل، آیات 69- 68.
381- سوره ی احزاب، آیات 35.
382- ن. ک. به استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، علیرضا نیکبخت نصرآبادی، 1378.
383- سوره ی نحل، آیه ی 69.
384- بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 66، ص 292.
385- سوره ی نحل، آیات 69- 68.
386- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، دکتر پاک نژاد، ج5، ص 129.
387- نفحات من اعجاز طبی قرآن، ص 60.
388- دکتر عبدالحمید دیاب و دکتر قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغی، ص 25.
389- قانون طب، بوعلی سینا، ص 269.
390- اسلام پزشک بی دارو، احمد امین شیرازی، ص 117 به نقل از: اسرار خوراکی ها، ص 274.
391- اسرار خوراکی ها، جزایری، ص 281.
منبع: رضایی حسن رضا/شگفتی های پزشکی در قرآن/قم: پژوهش های تفسیر و علوم قران 1387