نویسنده: حسن مانیان
منبع : راسخون
چکیده
مقاله پیش رو، معرفی و توصیفی از خواص انواع سبزیجات می‌باشد؛ که ضمن تعریف ارزش غذایی و انواع ویتامین آن‌ها، به طبع آن‌ها، تداخل آن‌ها با مواد و داروهای دیگر، توصیه‌های پزشکی و در نهایت به بررسی و تجویز برخی از آن‌ها از دیدگاه معصومین علیهم‌السلام پرداخته است. فهرست سبزیجات مورد بررسی عبارتند از: اسفناج، پونه، ترخون، تره، جعفری، خردل، خُرفه، ریحان، ریواس، شاهی، شنبلیله، شوید، کاهو، کاسنی، کرفس، کلم، کنگر، گشنیز، مرزه، نعناع.
مقدمه
سبزی‌ها، گیاهان و بسیاری از روئیدنی‌ها علاوه بر خواص پاک کنندگی و سالم سازی بدن، خاصیت توان‌بخشی نیز دارند و جهت حفظ سلامتی و افزایش توان جسمی کودکان در برنامه غذایی به مقدار 150- 200 گرم گنجانید. در ارتباط با خاصیت توان‌بخشی و برگ گیاهان باید اضافه کرد که همه حیات موجودات بستگی به فعالیت‌های شیمیایی و الکتریکی بدن دارد. هرگونه حرکت و فعالیت و حتی فکر کردن، تغییرات شیمیایی و الکتریکی ایجاد می‌کند. به عنوان مثال اگر جسم انسان دچار فقدان مواد غذایی شود، در مقابل تحرکات منفی مثل ترس و نگرانی، آسیب‌پذیر می‌گردد و مشکلاتی از قبیل زخم معده و سوء تغذیه را پدید می‌آورد.
جعفری
برگ جعفری دارای پروتئین، چربی، قند، کلسیم، آهن و ویتامین‌های «آ»، «ب» و «پ‌پ» است. جعفری طبیعت گرم دارد و مدر و بادکِش و زیاد کننده خون قاعدگی است. جوشانده پانزده إلی شانزده گرم جعفری و یا ریشه آن در یک لیتر آب که روزی چند استکان میل نمایند، اشتهاءآور و باد شکن بوده و در معالجه بیماری‌های کبد (زردی)، بیماری طحال، تنگی نفس، سنگ کلیه، آب آوردن انساج، خیز عمومی بدن، ترشحات زنانگی، قطع حالت قاعدگی در زنان جوان، که ناشی از ضعف باشد، اثر شفابخش دارد.
جعفری ضد اسهال و استسقاء، مشهی، مُحِل و ضد عفونی کننده است. در آن ماده‌ای وجود دارد که خورنده‌اش را از ابتلا به سرطان محفوظ می‌دارد. در خوردن عصاره جعفری خام نباید زیاده‌روی کرد؛ زیرا محرک اعصاب است. (1)
در استعمال خارج، برای رفع انسداد مجاری شیر، و دفع شیر از پستان، ضرب خوردگی‌ها و خون‌مردگی‌ها مفید است. برای هر یک از این منظورها لازم است له کرده جعفری را خام بر روی عضو قرار دهند تا اثر شفابخش آن ظاهر شود. (2) تخم جعفری دارای «آپیول» است و آن ماده نیرومندی است که تب‌بُر و منظم کننده قاعده‌های ماهانه می‌باشد. (3)
عمرو بن ابراهیم گوید: از ضعف معده به امام باقرعلیه‌السلام شکایت نمودم که حضرت فرموند: «جعفری را با آب سرد بخور». (4)
توصیه‌های پزشکی:
* مصرف تخم، ریشه و یا اسانس جعفری در خانم‌های حامله، ممنوع است؛ زیرا ممکن است موجب سقط جنین شود.
* مصرف زیاد تخم و یا اسانس جعفری می‌تواند خطرناک باشد. (عوارض کبدی، کلیوی، عصبی). پس بدون نظر پزشک استفاده نکنید.
* مقدار اگزالات جعفری نسبتاً بالاست و توصیه می‌شود مبتلایان به سنگ‌های کلسیمی مجاری ادراری از زیاده‌روی در مصرف آن خودداری کنند مگر حداقل روزانه دو لیتر آب مصرف کنند.
* بیماران مصرف کننده داروی لیتیوم بهتر است از زیاده‌روی در مصرف جعفری خودداری کنند. (باعث اختلال در متابولیسم لیتیوم می‌شود).
* زن حامله که دچار لکه‌بینی یا تهدید به سقط هستند باید از مصرف جعفری خودداری کنند. (5)
ریحان
مهم‌ترین ماده مؤثر ریحان، اسنس ریحان با عطر مطبوع و ملایم است که به نام اسانس «بازیلیک» خوانده می‌شود. (6) ریحان خام برای تقویت معده و هضم غذا و بی‌خوابی و درمان نفخ و دفع درد میگرن و درمان ورم کلیه مفید است. استنشاق بوی ریحان له کرده برای رفع سردرد مسافرین مفید است. خوردن ریحان و یا تخم ریحان برای درمان ورم کلیه و ترشحات زنانگی مفید است. آفت که همان زخم‌های ریز و دردناک دهان است با ریحان درمان می‌شود. در این مورد لازم است بیمار ریحان خام را جویده آب آن را در دهان نگه دارد و یا جوشانده غلیظی از ریحان تهیه نموده روزی چند مرتبه دهان را با آن شستشو دهد. تخم ریحان لعاب فراوان دارد و برای تمام مزاج‌ها معتدل است و خوردن بو داده تخم ریحان برای درمان اسهال اثر شفابخش دارد. (7)
حضرت امیرالمؤمنینعلیه‌السلام می‌فرمایند: پیامبر خداصلی‌الله‌علیه‌وآله به ریحان کوهی (تخم شربتی) نگاه کردند، سپس فرمودند: گویا محل رویش این گیاه را در بهشت می‌بینم. (8)
باز حضرت امیرالمؤمنینعلیه‌السلام می‌فرمایند: برای پیامبر خداصلی‌الله‌علیه‌وآله نام ریحان کوهی (تخم شربتی) سپس پیامبر خداصلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: این سبزی من و سبزی انبیای قبل از من است، من آن را دوست دارم و می‌خورم و به درخت آن، که در بهشت روئیده است می‌نگرم. (9)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: ریحان کوهی خوردنی پیامبران است. بدانید که در آن هشت خاصیت است: 1. گواراست؛ 2. گرفتگی سینه و بینی را باز می‌کند؛ 3. جلوی آروغ زدن را می‌گیرد؛ 4. بوی دهان را پاک و خوشبو می‌کند؛ 5. اشتهاءآور است؛ 6. آرام آرام درد را از بدن جدا می‌کند؛ 7. انسان را از جذام حفظ می‌کند؛ 8. وقتی درون معده قرار می‌گیرد، تمامی دردها را نابود می‌کند. (10)
توصیه‌های پزشکی:
* از مصرف اسانس (روغن) ریحان در دوران حاملگی و شیردهی و خودداری شود.
* مصرف مقادیر درمانی با برخی از داروهای اعصاب و روان (از جمله هالوپریدول) و داروهای پایین آورنده قند خون تداخل اثر دارد.
* از مصرف مقادیر درمانی ریحان (و یا اسانس آن) برای مدت طولانی (چندین ماه) خودداری شود. (11)
شنبلیله
دارای مواد چرب، مواد ازته، مواد قندی، مواد فسفردار، ویتامین «آ»، کومارین، تانن و اسانس مخصوص است. شنبلیله مدر و مقوی ریه و افزاینده قوه باه و ملیّن است. شنبلیله برای بواسیر، رفع لاغری، بی‌اشتهایی، مفید است. چنان‌چه آن را در عسل پخته، به بیمار آسمی بدهند مفید واقع خواهد شد. تخم شنبلیله برای تقویت جسم و همچنین بیماری‌های قند و سِل استخوانی و سِل مفید است. (12)
مصرف شنبلیله برای تقویت ریه، افزودن خون قاعدگی و تقویت نیروی جنسی مفید است. مصرف شنبلیله برای رفع لاغری و ضعف مفید است. مخصوصاً برای جلوگیری از لاغر شدن افراد مبتلا به مرض قند و سل حقیقتاً مؤثر ذکر شده است. مصرف آرد تخم شنبلیله نه تنها در تقویت قوای جسمی و روحی مؤثر است بلکه در مرض قند، نرمی استخوان، تورم چرکی استخوان، سل استخوانی، سل ریه، سل پرده‌های مغز، سل لنفاوی، اثر شفابخش و کاملاً تقویت کننده دارد.
بای تقویت موی سر، برای درمان کجی ناخن، معالجه ترک‌های پوست، درمان سوختگی آتش، معالجه کک‌مک و بالأخره برای خوبی رنگ رخسار مفید است. در این موارد لازم است شنبلیله تازه را کوبیده به صورت ضماد در محل مورد نظر قرار دهند و یا سه تا چهار قاشق آرد تخم شنبلیله را در آب و یا در سرکه بپزند و به صورت ضماد در محل قرار دهند و یا بر موی بمالند. (13)
اگر شنبلیله را در عسل، پخته میل نمایند برای دفع اخلاط سینه، درمان آسم و تنگی نفس مفید است. مصرف شنبلیله برای معالجه بواسیر، ترک خوردگی مقعد، ترک خوردگی لب نوک پستان، پاشته پا، و امثال آن مفید است؛ برای این منظور باید شصت تا صد و بیست گرم تخم نیم‌کوب شنبلیله را در یک لیتر آب بجوشانید و پس از صاف کردن به آن محل بمالید و این عمل را روزی سه مرتبه تکرار کنید. (14)
پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «حتماً شنبلیله بخورید، اگر چه به قیمت طلا فروخته شود». (15)
پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «با شنبلیله درمان کنید؛ اگر امت من می‌دانستند که چه سودی برایشان دارد، با آن مداوا می‌کردند، اگر چه به قیمت طلا بود». (16)
توصیه‌های پزشکی:
* به دلیل اثرات هورمونی و انقباض رحمی از مصرف بیش از حد شنبلیله در دوران حاملگی خودداری شود.
* بیماران مرض قندی که تحت درمان دارویی هستند بایستی در مصرف شنبلیله (خصوصاً تخم آن) با احتیاط عمل کنند. در صورت استفاده مقادیر درمانی آن (خصوصاً همراه با سایر داروهای پایین آورنده خون) باید در طول مدت درمان، هر از چند گاهی آزمایش خون برای اندازه‌گیری پتاسیم خون به عمل می‌آید.
* از مصرف زیاد و طولانی مدت شنبلیله همراه با داروهای ضد انعقادی (از جمله آسپرین) خودداری شود.
* بین مصرف داروها و شنبلیله حداقل دو ساعت فاصله قرار دهید. (17)
کاهو
دارای طبیعت سرد و حاوی پروتئین، قند، کلسیم، فسفر، پتاسیم، منیزیم و ویتامین‌های «آ»، «ب» و «ث» است. کاهو برای دفع یبوست مزاج، دفع صفرا، درمان یرقان، افزایش حجم ادرار، خون قاعدگی، تسکین سوزش مجاری ادرار، تصفیه خون، رفع عطش، سر درد و زکام مفید است. مبتلایان به سل و تنگی نفس و کسانی که معده‌شان زود نفخ می‌کند باید آن را به مقدار کم و با احتیاط بخورند.
مصلح کاهو، نعناع است. کاهو مدر، ملیّن و خواب‌آور است. برگ کاهو برای مفصلی مزاج‌ها مفید و برای مبتلایان به ورم فولون مضر است. کاهو خون را صاف و اخلاط را رقیق می‌کند. کاهو برای نیروی بدن نیرومند است و دارای ویتامین «آ»، «ب»، «ک»، یُد، کلسیم، سلیکون، آهن، پتاسیم، سولفور، فسفر، مواد قندی، مواد چربی و مواد ازته می‌باشد. چنان‌چه کاهو مخلوط با عصاره هویج خورده شود، بر خاصیت آن افزوده می‌گردد.
کاهو مسکن اعصاب و صاف کننده خون است. کاهو رنگ مو را براق و رنگ روی را گلگون می‌کند. اگر کاهو را بعد از غذا بخورند، غذاهایی که خوب هضم نشده‌اند، قبل از موقع، به خارج دفع می‌کند. کاهو برای معالجه یرقان، انسداد مجرای طحال و کبد و حبس‌البول تجویز می‌شود و برای اشخاص عصبانی و پریشان مفید است؛ زیرا خواب راحتی تولید می‌کند لذا اشخاصی که مبتلا به تپش قلب، نورالثری و بی‌خوابی هستند باید هنگام شب قبل از خواب کاهو بخورند. (18)
خوردن کاهوی پخته، هضمش آسان‌تر و غذائیتش بیشتر است و جهت زیاد کردن شیر بانوان و تسکین درد سینه مفید است. برگ کاهوی پخته را چنان‌چه بر روی چشم قرار دهند برای رفع التهاب چشم اثر شفابخش دارد. شیر کاهو که به صورت مایع شیری رنگ از ساقه بعضی کاهوها خارج می‌شود را چنان‌چه در چشم بچکانند برای تقویت بینایی و زخم قرنیه چشم مفید است. چنان‌چه کاهوی سوخته را به صورت گَرد بر روی جوش‌ها و زخم‌ه بپاشند برای التیام جراحات و ترمیم آن‌ها مفید است. کاهو انزال منی به طور دائم و احتلام مکرر همچنین تکرار ادرار و قطره‌قطره ادرار کردن را شفا می‌بخشد؛ برای این منظور لازم است بیمار، مقدار هفت گرم تخم کاهو به صورت پودر یا جوشانده یا دم کرده تناول نماید. (19)
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «کاهو بخور که خواب‌آور است و غذا را هضم می‌کند». (20)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «کاهو بخورید که خون را تصفیه می‌کند». (21)
امام صادق علیه‌السلام نیز در جایی دیگر می‌فرمایند: «بر شما باد خوردن کاهو؛ زیرا کاهو فشار خون را پایین می‌آورد». (22)
توصیه‌های پزشکی:
* بیماران تحت درمان با داروی ضد انعقادی کومارین (کومادین) باید ویتامین «ک» به حد نیاز و تا حد امکان به مقدار ثابت دریافت کنند. (مصرف مقدار ثابت و یکسان در روز).
* لاکتوکاریوم عمدتاً در مغز کاهوی تازه و بیشتر در کاهوی وحشی یافت می‌شود. (23)
* زیاده‌روی در خوردن کاهو ایجاد مسمومیت می‌نماید و در دستگاه تنفس ضعف ایجاد می‌کند که نتیجه آن سرگیجه، فلج قلب و احساس صدا در گوش می‌باشد؛ و همچنین برای مبتلایان به تنگی نفس خوب نیست.
* زیاده‌روی در خوردن کاهو باعث کم شدن شهوت انسان می‌شود. (24)
* زیاده‌روی در مصرف کاهو برای افراد مبتلا به سل و تنگی نفس مضر می‌باشد. همچنین باعث ایجاد فراموشی، نفخ روده‌ها، ضعف شهوت و ضعف بینایی می‌شود و مصلحش نعناع است. (25)
کاسنی
کاسنی باز کننه و حل کننده ماده بیماری از کبد است. مسکن عطش و حرارت درونی است. در درمان التهاب معده و پاک کردن مجاری ادراری مؤثر است. اگر آب پخته کاسنی را با سکنجبین میل کنید، بهترین داروی تب‌های مداوم و طولانی است. مالیدن آب کاسنی به محل‌های خارش بدن بسیار مفید است. غرغره آب کاسنی با آب خیار شنبر یا فلوس برای درد گلو، ورم و سوزش گلو، ورم حلق و تورم مفصلی بسیار مفید است. مصرف تخم کاسنی، کمی با حالت تهوع همراه می‌گردد که باید در آن سکنجبین اضافه کنید. برگ کاسنی دارای مقدای ویتامین «ث» است و لذا در حفظ جوانی مؤثر می‌باشد. نیز زهر طحال را از بین می‌برد و کیسه صفرا، یرقان و دردهای معده و کبدی را معالجه می‌کند.
ریشه کاسنی در باز نمودن و روان نمودن اخلاط بسیار مژثر است. ریشه کاسنی، مجاری گوارشی را باز می‌کند و بهترین تصفیه کننده خون است. ریشه کاسنی در از بین بردن ورم اشحاء خیلی مؤثر است. ریشه کاسنی بهترین دارو برای باد آوردن شکم است و در نفخ و تحلیل مواد بسیار نافع است. ریشه کاسنی برای تقویت معده، زیاد کردن ادرار و رفع درد مفاصل و رفع یرقان مفید است.
عرق کاسنی که از گیاه تازه کاسنی گرفته شده باشد برای خنکی به کار می‌رود. برگ‌های کاسنی دارای املاح پتاس می‌باشد و جوشانده آن برای تصفیه خون، تقویت معده و اعضاء به کار می‌رود. تمام قسمت‌های کاسنی مخصوصاً ریشه و برگ آن، محرک صفرا می‌باشد و به عمل هضم کمک می‌کند و اثر آن در نارسایی‌های کبدی، قولنج‌های کبدی و ناراحتی‌های صفراوی بارز است. کاسنی در ازدیاد نطفه و زیبایی چهره کودک تازه تولد مفید است. انسان را از ابتلا به قولنج نگه می‌دارد. در ضعف اعصاب، ضعف چشم و فشار خون مفید است. توان و نیروی بدنی را تجدید می‌کند. قلب و کبد و کلیه را فعال و بانشاط می‌گرداند. رحم را به وظیفه طبیعی خود وا می‌دارد. (26)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «کاسنی بخور که آب مرد را زیاد می‌کند و فرزند را نیکو می‌گرداند. کاسنی، گرم و مُلیّن است و موجب می‌گردد بیشتر فرزندانی که به دنیا می‌آیند، پسر باشند». (27)
امام رضا علیه‌السلام می‌فرمایند: «کاسنی، درمان هزار درد است. هر دردی که درون انسان باشد، توسط کاسنی ریشه کن می‌شود». (28)
کرفس
دارای ویتامین‌های «آ»، «ب»، «ث» بوده و املاحی نظیر پتاسیم، کلسیم، فسفر، سدیم و آهک دارد. کرفس برای بیماران رماتیسمی مفید و گیاهی است مشهی، خنک کننده و مقوی و مدر. برای ریشه‌کن کردن رماتیسم روزی یک لیوان آب کرفس خام (تا 21 روز) تجویز شده است. شیر برگ کرفس برای رفع تب‌های مالاریا تجویز گشته است. کرفس برای مبتلایان به نقرس، تنگی نفس و زکام مفید است. کرفس باد شکن، تب‌بُر، صفرابَر و برای بیماری‌های ضعف اعصاب، یرقان و سنگ کلیه، آلبومینوری و بیماری‌های مثانه هم مفید است. در مورد بیماری‌های فوق باید 500 إلی 600 گرم برگ کرفس را در یک لیتر آب دم کرده و صبح و ظهر و شب یک فنجان از آن را بنوشند. کرفس برای زنان حامله و بیمارانی که دچار ورم حاد کلیه هستند زیان‌آور است. (29)
برای رفع مسمومیت افراد مسموم، آب کرفس را با آب انار و شکر جوشانیده میل نمایند. برای درمان ضرب خوردگی، کوفتگی و ورم اعضاء، برگ تازه و خام کرفس را لِه کرده در محل قرار دهند. (30)
آب کرفس خام، درمان خوبی برای گرفتگی صداست. آب کرفس خام با لیمو ترش تازه، گلودرد و لوزه‌های ورم کرده را درمان می‌کند، به این منظور باید هر روز چند بار آب کرف خام مخلوط با آب لیمو غرغره کنید. کرفس به علت دارا بودن فسفر زیاد، در ازدیاد هوش مؤثر است. کرفس ضد تنگ نفس بوده، ضد سنگ مثانه و ضد دردهای لگنی و تهی‌گاه است. تخم کرفس رافع زور و پیچش روده‌هاست. ضد دردهای سیاتیکی و ضد تشنج می‌باشد. مالیدن آب تخم کرفس کوبیده با روغن گل سرخ و سرکه بهترین دارو برای درمان پاک کردن لکه‌های قهوه‌ای و سفید پوست (لکه‌های قارچی) است. تخم کرفس و نشادر و عسل در از بین بردن زگیل‌ها بسیار مؤثر است. ریشه و برگ کرفس کوبیده و حل شده در عسل برای تقویت معده مفید است. (31)
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «کرفس بخورید که اگر چیزی باشد که عقل را زیاد می‌کند، همان کرفس است». (32)
توصیه‌های پزشکی:
* کرفس یکی از دوازده گیاهی است که تجمع سموم نباتی در آن نسبتاً بالا است و افراد حساس به این مسئله بهتر است از انواع اُرگانیک آن استفاده کنند.
* هر یک ساقه متوسط کرفس حدوداً 35 میلی گرم سدیم دارد و افرادی که محدودیت مصرف نمک دارند باید این مقدار را در محاسبات خود منظور نمایند.
* خوردن کرفس حمله صرع بیماران مبتلا به صرع را تحریک می‌کند.
* بانوان حامله و زنان شیرده چنان‌چه کرفس میل نمایند ممکن است نوزادشان دچار ناراحتی‌های عصبی مخصوصاً حملات شبه صرع گردد.
* مصرف کرفس برای بیمارانی که دچار ورم حاد کلیه (نفریت حاد) باشند جایز نیست. (33)
نتیجه گیری
مباحثی که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شد و نتایجی که از این مقاله عاید ما می‌گردد به شرح ذیل می‌باشد:
1. اولویت مصرف در انواع سبزی با آن دسته سبزیجاتی است که از طرف معصومینعلیهم‌السلام مدح شده‌اند.
2. هر سبزی‌ای خاصیتی خاص خود را دارد و نمی‌توان تمامی خواص یک نوع سبزی را به بقیه هم خانواده آن عمومیت داد.
3. هر سبزی‌ای، هم می‌تواند خاصیت مفید داشته باشد و هم خاصیت مُضِر.
4. زیاده‌روی در مصرف هر نوع سبزی، می‌تواند دُچار برخی امراض گردد.
5. باید هنگام مصرف هر سبزی‌ای، امراض جسمی خود را لحاظ کرده و از سبزیجات مُضِر برای آن بیماری، پرهیز کرد.
6. باید از طبیعت انواع سبزی آگاه بود و سبزیجات سرد و گرم را به جا مصرف کرد.
7. حتماً باید از زمان مصرف هر نوع سبزی در شبانه روز آگاه بود؛ زیرا مصرف برخی از آن‌ها در شب برای بدن مُضِر می‌باشند.
8. خاک‌های با جنس‌های مختلف و با مواد مختلف دارای گوناگونی در عناصر موجود در خود می‌باشند؛ بدین سبب باید از انواع سبزیجاتی که در مناطق مختلف تولید می‌شوند استفاده کرد.
پی‌نوشت‌ها:
1. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، صص 147 و 148
2. غذا و شفا، ص 83
3. خواص سبزی‌های خوراکی، ص 83
4. اصول کافی، ج 6، ص 191
5. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 67
6. خواص سبزی‌های خوراکی، ص 98
7. غذا و شفا، صص 88 و 89
8. محاسن، ص 513
9. مکارم‌الأخلاق، ص 204
10. وسائل الشیعه، ج 17، ح 3
11. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 89
12. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، صص 152 و 153
13. غذا و شفا، صص 106 و 107
14. خواص سبزی‌های خوراکی، صص 131 و 132
15. بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۲۳۳
16. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۴۰۷
17. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، ص 116
18. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، صص 158 و 159
19. غذا و شفا، صص 122 و 123
20. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۹۶
21. اصول کافی، ج ۶، ص ۳۷۶
22. مکارم الأخلاق، ص 290
23. خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، صص 135 و 136
24. شفا و درمان بیماری‌ها با میوه‌ها و سبزیجات، صص 219 و 220
25. غذا و شفا، ص 123
26. خواص سبزی‌های خوراکی، صص 144 و 145
27. بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۲۰۹
28. بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۲۰۹
29. خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، صص 156 و 157
30. غذا و شفا، ص 127
31. خواص سبزی‌های خوراکی، صص 256- 259
32. بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۰۰
33. غذا و شفا، ص 127
منابع پایانی
1. آذر، ماهایار و همکاران، خواص طبیعی و درمانی میوه‌ها و سبزیجات، انتشارات شهر آب و آینده سازان، چاپ اول، تهران، 1386 ش.
2. برقی، احمد بن محمد، محاسن، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، بی‌چا، بی‌جا، 1370 ق.
3. توکلی فارفانی، علی، شفا و درمان بیماری‌ها با میوه‌ها و سبزیجات، انتشارات گل‌های بهشت، چاپ اول، 1389 ش.
4. رجحان، محمدصادق، غذا و شفا، انتشارات خیام، چاپ هشتم، تهران، 1373 ش.
5. طبرسی، رضی الدین ابی نصر الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، انتشارات دارالکتب الاسلامی، بی‌چا، بی‌جا، 1376 ق.
6. عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، انتشارات مکتبه الاسلامیه، 1339 ق.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، انتشارات مکتب صدوق، بی‌چا، تهران،1381 ق.
8. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1365 ش.
9. مهرین، مهرداد، خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها، انتشارات خشایار، چاپ دوازدهم، بی‌جا، 1378 ش.
10. نظری مرتضی، خواص سبزی‌های خوراکی، انتشارات پیام آزادی، چاپ پنجم، تهران، 1380 ش.
