مسجد به عنوان یک پایگاه پرارزش و مقدس اجتماعى که محل برگزارى جمعى نمازهاى جماعت، مراسم دعا و نیایش عمومى است، مىتواند با تقویت روحیه اخلاقى مسلمانان، اجتماع آنان را به اهداف متعالى اسلامى و جامعه مدنى اسلامى رهنمون سازد و ضمن زدودن زشتیها و پلشتىها، خودخواهىها و روح دنیاگرایى و مادیّت، حس همکارى و مشارکت و تعاون میان آحاد جامعه را برانگیزاند.
قال امیرالمومنین علی (ع): «من اختلف الى المسجد اصاب احدى الثمان: اخا مستفادا فى اللّه، او علما مستطرفا، او آیه محکمه، او یسمع کلمه تدل على هدى، او رحمه منتظره، او کلمه ترده عن ردى، او یترک ذنبا خشیه او حیاء». کسى که پیوسته به مسجد برود یکى از منافع هشتگانه نصیبش می شود.
عقاید خود را با دلیل و برهان محکم و استوار می‌سازد. جایگاه مساجد در اسلام، یک جایگاه علمی و عقلی و بیان مطالب و محتوا توأم با برهان و استدلال است و در سایه این شیوه بسیار متقن است که بسیاری از مباحث عقلی و نقلی در مساجد شکل بگیرد و حتی پیامبر گرامی اسلام (ص) در صدر اسلام و به تبع آن ائمه اطهار (ع) بسیاری از دعوت‌ها و مناظراتی را که با تبلیغ و معرفی اسلام با مشرکان و دیگر پیروان ادیان انجام می‌دادند از روش‌های استدلالی و برهان و دلیل بهره فراوان می‌گرفتند.
بنابراین مستمعان و مخاطبان مسجد در فضای این گفتمان عقلانی ضمن استفاده و خط علمی از آن زمینه های تقویت عقاید و افکار خویش را فراهم می‌ساختند. ظهور اسلام به لحاظ ابعاد زمانی و مکانی در موقعیتی به وقوع پیوسته بود که جاهلیت در سراسر شبه جزیره عربستات تسلط کامل داشت و تعصب کور قبیله و طایفه‌گرایی و اصالت دادن به همخونی‌ها و خویشاوندان و افراد نسبی و سببی در سرلوحه زندگی روزمره و حیات آن روز جامعه عرب قرار گرفته بود.
در این اوضاع و شرایط بود که مساجد پرچمدار و پایگاه ترویج و بسط اندیشه‌های متعالی شدند. اندیشه‌هایی که در آن استدلال و برهان به جای تعصب قرار گرفت و دانش، علم و معرفت جایگزین رفتار و افکار جاهلی و بدوی شد. مساجد مهمترین نقش را در دوران گذار به عهده داشته و از آن زمان تاکنون نیز همواره آن را به خوبی ایفاء کرده است.
از سوی دیگر «مسجد، جایگاهى است براى انجام فرایض دینى و موضعى است براى ساییدن پیشانى بر خاک، به نشان عبودیّت و بندگى و بالاخره مسجد جاى تعیین حدّ و مرز مخلوق در پیشگاه خالق یکتا و مولاى بىهمتا است. بنابراین، ارزش و منزلت هر مسجد و ارج و مکانت هر عبادتگاهى در همان روح عبودیّت و بندگى انسان و تسلیم او در برابر خالق و آفریدگار خویش در کلیّه اوامر و نواهى، و اطاعت و انقیاد کامل او از ذات اقدس الهى است که زمینهساز رشد و تکامل انسانى است.»
در چنین محیطی است که نمازگزان و اهالی مسجد با حضور در آن ضمن شکل‌دهی شخصیت و هویت خویش بسترهای لازم جهت رشد و کمال عقلانی و معنوی و معرفتی را می‌سازند. بدون شک، سبب قداست مساجد و معابد در ادیان آسمانى همین است و ارزش و حرمت آنها در همین یک نکته خلاصه مىشود. مطالعه و بررسى آیات قرآنى و روایات اسلامى درباره مسجد، این حقیقت را آشکار مىسازد که عمران و آبادانى معابد و مساجد، با ایمان و عقیده مردمان مؤمن و متدیّن ارتباط تنگاتنگ دارد، همچنانکه شرک، کفر، الحاد و نفاق با فرهنگ مسجد، کاملاً در تضاد بوده و خرابى ظاهرى و باطنى آن را به دنبال دارد.»
مسجد، خانه هر انسان با ایمان است
رسول اکرم (ص) فرمود: «المسجد بیت کل مؤمن؛ مسجد، خانه هر انسان با ایمان است». فضای معنوی مسجد در پرورش انسان‌های مومن و با ایمان محکم، آن چنان بوده است که توانسته این مهم را به نحو مطلوب به انجام برساند برای مثال: در اندک زمانی بعد از تشکیل حکومت اسلامی در عصر نبوی (ص) تعداد معدودی از پیروان این دین آسمانی با ایمانی راسخ و استوار در مقابل چندبرابر از نیروهای مشرک غلبه پیدا کرده اند.
یکی از ویژگی‌های برجسته دین مبین اسلام نسبت به دیگر ادیان آسمانی بهره‌مندی از پایگاهی به نام مسجد است که توانسته در هر شبانه برای چند بار مومنان و مسلمانان را به مساجد فراخواند و در لوای این فراخوانی همراه با برگزاری همایش معنوی و عبادی و انجام مناسک عبادی ضمن یادآوری بندگی و کرنش در برابر حق تعالی به آنها با انجام وعظ، خطابه و سخنرانی شالوده داشتن ایمانی قوی و عقیده‌ای پایدار و متقن را در مخاطبانش پی ریزی می کند. به همین دلیل است که نبى مکرم و رسول خاتم(ص) فرمودهاند: «أحَبّ البلاد الَىاللَّه مَساجدُها؛ محبوبترین سرزمین ها نزد خداوند مسجدهاست.»
در این حدیث که با زبان کنایه و تمثیل، سخن به میان آمده نکاتى در خور توجه است:
1.علت محبوبیت و قداست و ارزشمندى مساجد این است که مردم در آنها با معارف قرآن آشنا شوند و با حضور مستمر خود سخنان خاندان عترت و نبوّت که حافظان شریعت و پاسداران آیین اسلام و شارحان کتاب سنّتند را بشنوند و در نتیجه راه و رسم صحیح زندگى را بیابند و عنصرى صالح به بارآیند و به کلید و رمز خوشبختى دست یابند و دیگران را هم به سر منزل مقصود ره نمایند و معناى دوستى خدا و رسول نیز همین است.
2. خوشبختى و موفقیّت اصلى را باید در آستانهاى الهى(مساجد) جستجو کرد. کسانى که خوشبختى خود را در نافرمانى خدا و آلوده شدن به گناه و انواع فساد و تباهى مىپندارند، سخت در اشتباهند و هرگز گمشده خود را نمی یابند.
3. آرایش حقیقى براى انسان تنها به جامهنو و گران نیست، بلکه به تقوا و آراستگى خلقى و رفتارى است و زینت و آراستگى حقیقى و ارزشمند، تنها در پرتو بندگى خدا و عبودیّت و نیایش در مساجد میسر است.
4. انسانى که از پروردگار خویش گسسته است، موجودى بىپشتوانه و بىپناه است، لیکن مساجد به سبب انتسابشان به خدا پناهگاهى مطمئن و پشتوانهاى محکم براى مردم مؤمن و متدیّن محسوب مىشوند.
با توجه به اینکه شرکت در نماز جماعت نوعى ارزش محسوب مىشود این ارزش بر دیگر ابعاد معنوى – اجتماعى و اقتصادى و… نمازگراران تأثیرگذارى مستقیم دارد کسانى که در مسجد حضور فعال دارند بیش از دیگران بر رعایت ارزشهاى اسلامى و اخلاقى در جامعه اصرار مىورزند. چون هنجارهاى عرفى حاکم بر جامعه اسلامى در راستاى ارزشهاى اسلامى است به تبع این افراد ارزشهاى عرفى جامعه را نیز بیشتر مراعات مىکنند.
چنانکه امام حسن(ع) به یکى از یارانشان که خود را شیعه آن حضرت نامید، فرمود: «اى بنده خدا، اگر در برابر «اوامر» و «نواهى» ما مطیع باشى در ادعایت صادق خواهى بود. و اگر چنین نیستى با این ادعایت بر گناهان خود افزودهاى و وقتى که در این مرتبه قرار ندارى، چنین ادعایى را بر زبان نیاور که دروغ خواهد بود.»
با استفاده از مضمون و مفهوم سیاقى این حدیث مىتوان گفت: مراجعه به مساجد نیز چنانچه تحصیل کمال و فضائل و صفات و خصال حسنه اخلاقى را براى فرد، در پى نداشته باشد، هدف از تشریع و بنیانگزارى مساجد نیز محقق نشده است. همین ویژگى ما را بر آن مىدارد که براى تحقق کارکرد اخلاقى و ارزشى مساجد، بیشترین تلاش را کرده و با برنامهریزیها و تدوین طرح‌ها و راهکارهاى مناسب دائمى و مستمر، این وجه مهم و پر اهمیت را تقویت و توسعه بخشیم.
مسجد، پایگاه زدودن زشتی ها، پلشتىها و خودخواهىها
از سویى مسجد به عنوان یک پایگاه پرارزش و مقدس اجتماعى که محل برگزارى جمعى نمازهاى جماعت، مراسم دعا و نیایش عمومى است، مىتواند با تقویت روحیه اخلاقى مسلمانان، اجتماع آنان را به اهداف متعالى اسلامى و جامعه مدنى اسلامى رهنمون سازد و ضمن زدودن زشتیها و پلشتىها، خودخواهىها و روح دنیاگرایى و مادیت، حس همکارى و مشارکت و تعاون میان آحاد جامعه را برانگیزاند که این خود نیازمند سیاستگزاریها و برنامهریزى اصولى، منسجم و همه جانبه با همکارى همه نهادها و پایگاه هاى فرهنگى و سازمان هاى مرتبط با امور مساجد، امکانپذیر است.
در طول تاریخ کلاس هاى ویژه اخلاقى با استفاده از اساتید و روحانیان مجرب و متخلق به اخلاق اللّه که گرایش عمومى مردم به آنان بیشتر بوده و در میان مردم به حفظ اخلاق و رعایت شئونات و شناخته شده هستند، در مساجد برگزار مىشده است و با اعلان عمومى در اوقات تعطیل و فراغت عمومى مردم، چنانکه سنّت معمول سلف صالحه روحانیت معظم بوده است، مسجد را به عنوان یک رسانه اخلاقى که تعالیم معنوى و روانشناسانه و روانکاوانه اسلامى را در جامعه بسط و انتشار مىداد، مطرح کرده است.
بىتردید امروزه نیز چون سنوات قبل دستیابى به چنین کارى به نحو شایسته و بایسته و بیش از پیش با همت متصدیان و متولیان امور مساجد، چندان دشوار و سخت نخواهد بود.
بنابراین با توجه به مطالب مطروحه و نیز عنایت به این نکته مهم که در حال حاضر در عصر ارتباطات قرار داریم و در ادوار مختلف تاریخ مساجد همواره یکی از مهمترین پایگاه‌ها اطلاع‌رسانی و ارتباطات عمومی بوده و در کنار آن نیز در اطلاع‌رسانی خصوصی و چهره به چهره نیز از سوابق درخشانی برخوردار است.
حضور مبلغان دینی در گفتمان رخ به رخ با مخاطبان مسجد، انجام پرسش و پاسخ و مشاوره در حوزه‌های مختلف به خصوص حوزه‌های اعتقادی روش‌هایی بوده و هست که از دیرباز در مساجد انجام می‌شود. این شیوه‌های تبلیغی که بیشتر با هدف تبیین و تشریح مفاهیم و آموزه‌های دینی و غالباً با روش‌های استدلالی و برهان و عقلی به کار می‌رود تأثیرگذاری مهمی در ایجاد و تقویت بنیه‌های اعتقادی مسلمانان داشته و دارد و شایسته است این اصل مهم به طور جدی کمافی‌السابق مد نظر و اهتمام ویژه قرار گیرد.
