یکی از شیوه های تربیتی، استفاده از تشویق و تنبیه است.
تشویق وسیله ای برای ایجاد شوق و انگیزه و رغبت برای انجام کارهای نیک و ایجاد عادت های پسندیده و تنبیه عاملی برای جلوگیری از کارهای زشت و ترک عادت های نکوهیده است.
استفاده از هر دو عامل «تشویق» و «تنبیه» در تربیت مفید و ضروری است. تنبیه در موقعیت‌های ویژه‌ای می تواند روشی بازدارنده و گاه اصلاحی داشته باشد. از این رو اِعمال این روش در صورتی موثر است که در شرایط خاص و با رعایت جوانب گوناگون بکار گرفته شود، در غیر این صورت، اثرهای تخریبی آن به مراتب بیشتر از پیامدهای مثبت آن خواهد بود. برای آشنایی بیشتر با این روش تربیتی، تعریف و انواع آن را بیان می کنیم.
1. تعریف تنبیه:
تنبیه، مصدر باب تفعیل، از ریشه «بُنه» به معنای بیدار شدن از خواب گرفته شده و در لغت به معنای بیدار کردن، واقف گردانیدن بر چیزی و آگاه کردن آمده است و در اصطلاح عبارت است از: مواجه ساختن فرد خطاکار، با یک تجربه ناخوشایند، به منظور آگاه ساختن وی از پیامد رفتار نامطلوب خود و جلوگیری از تکرار آن.[1] 2. انواع تنبیه:
تنبیه براساس نوع تاثیر آن در متربی (شخص تربیت شونده) دو گونه است:
الف) عاطفی و روانی:
تنبیه عاطفی و روانی نوع اول به تنبیهی گفته می‌شود که موجب ناراحتی فرد می‌‌گردد و به اقتضای شدت و ضعف خود، فشار روانی خاصی را بر او وارد می‌سازد و در عین حال، اثر مستقیمی روی بدن وی ندارد، مانند: سرزنش و توبیخ، قهر کردن، محروم سازی از اشیاء مورد علاقه و…
ب) بدنی و جسمانی:
تنبیه بدنی و جسمانی به افعالی اطلاق می‌شود که به طور مستقیم بر بدن متربی تاثیر می‌گذارد و موجب درد و آزار جسمانی و در نتیجه عذاب روحی می‌گردد. مانند: کتک زدن و…. .
3. مراحل و موقعیت های استفاده از تنبیه:
به دلیل شدت و ضعف خطاها و متنوع بودن تنبیه‌ها و نیز متفاوت بودن موقعیت فرد خطاکار، اجرای روش تنبیه، مستلزم مراحلی است که در ذیل به آنها می‌پردازیم:
3 ـ 1ـ تغافل:
گام اول: در اجرای روش تنبیه، تغافل است؛ به این معنا که مربی در اولین برخورد با خطای فرد، آن را نادیده می گیرد و طوری برخورد می‌کند که گویا از چنین رفتاری خبر ندارد. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «ان العاقل نصفه احتمال و نصفه التغافل».[2] امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: خردمند نصفش تحمل و بردباری و نصف دیگرش نادیده گیری است.
3 ـ 2 ـ تغییر در چهره:
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ دستور داد با افراد گناهکار با چهره ای گرفته و در هم کشیده روبرو شویم. [3] 3 ـ 3ـ تنبیه با کنایه:
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «تلویح زله العاقل له امض عقابه»[4] امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: لغزش شخص عاقل را با کنایه تذکر دادن، برای وی از ملامت صریح دردناکتر است.
3 ـ 4ـ تذکر مستقیم و غیر علنی:
در این مرحله، مربی، متربی را در خلوت و دور از چشم دیگران مورد خطاب قرار داده و در مورد خطاهایش به او تذکر می دهد.
3 ـ 5ـ تهدید:
در این مرحله، مربی ، متربی را از عاقبت سوء رفتارش و مجازات آن مطلع می سازد و تحقق این پیامد را بر تکرار آن رفتار مشروط می کند.
3 ـ 6ـ محروم سازی:
محروم سازی مرحله دیگری از تنبیه است که به معنای سلب نعمت می باشد و در آن، فرد خطا کار از یک شیء مادی و یا یک امر معنوی محروم می گردد.
3ــ 7ـ توبیخ و سرزش:
اگر مراحل قبلی موثر واقع نشده می‌توان شیوه توبیخ و سرزنش را به کار گرفت. در سرزنش، مربی شخصیت متربی را نشانه می‌رود و او را به تنهایی و یا در حضور دیگران، نسبت به رفتار نامطلوبش بازخواست می کند.
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: « التقریع اشد من مضض الضرب»[5] امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: تاثیر سرزنش گاهی از زدن بیستر است.
(البته به دلیل حساس بودن موضوع و آثار مخربی که ممکن است برای متربی داشته باشد، به کارگیری این روش ها در هر جا و با هر شرایطی تجویز نمی گردد).
این روش در مورد افراد ممیز و بالغی است که با علم و به عمد و گاه از روی دشمنی، مرتکب بزه و خطا می شوند.
3 ـ 8ـ تنبیه بدنی:
بعضی خانواده ها کودکان را تنبیه بدنی می کنند و چون معمولاً حدود آن را به خوبی نمی شناسند و در استفاده آن زیاده روی می کنند، اثرات بسیار بدی به دنبال دارد؛ از این رو توصیه می شود که از تنبیه بدنی تا آنجا که ممکن است استفاده نشود و تنها در موارد بسیار نادر و کاملاً استثنایی مورد استفاده قرار گیرد.
معمولاً کسانی که به تنبیه بدنی متوسل می شوند برای انتقام جویی و فرونشاندن خشم خود از آن استفاده می کنند و به جنبه های تربیتی آن چندان توجهی ندارند و چون شخص (متربی) به علت تکرار با آن خو می گیرد، ناگزیر هر دفعه بر مقدار و شدت آن می افزایند تا آنجا که پس از مدتی، تنبیه بی اثر می شود و شخص، جسور، بی باک، بی اعتبار و لاابالی می گردد. و کار تربیت عملاً به بن بست می رسد.
بنابراین: باید حتی الامکان از تنبیه بدنی استفاده نکرد و اگر در بعضی مواقع استثنایی ضرورتی پیش می آید، در آن زیاده روی نکرد.
از نظر فقه اسلامی اگر پدر و مادر به صورت یا بدن فرزند خود ضربه ای بزند که سرخ و کبود و سیاه شود پرداخت دیه بر او واجب می شود.[6] از نظر شرعی کتک زدن در صورتی که برای تربیت نباشد و بیش از مقدار لازم باشد سبب عذاب اخروی خواهد شد.
4. اصول و قواعد اجرای تنبیه:
آنچه گذشت مراحل گوناگون اجرای روش تنبیه بود که به کارگیری آنها به همان ترتیبی که ذکر شده مطلوب به نظر می رسد اما اجرای مفید و کارآمد هر یک از مراحل یاد شده، مستلزم رعایت اصول و قواعدی است که در زیر به آنها اشاره می گردد.
1. حسن ظن. 2. برخورد با رفتارها 3. رعایت ترتیب مراحل تنبیه 4. تقدم عفو و اغماض 5. در نظر گرفتن شرایط و موقعیت متربی 6. پذیرش عذر 7. پرهیز از شتابزدگی 8. اتمام حجت قبل از ارتکاب خطا 9. هشدارهای غیر مستقیم 10. اطمینان از ارتکاب خطا 11. تقبیح فعل نه شخصیت 12. تنبیه فقط برای خطا کار نه اشخاص دیگر 13. توجه به آگاهی متربی به خطا و میزان تنبیه آن 14. توجه به ویژگی های مثبت 15. چراغ سبز برای بازگشت 16. تعجیل نکردن در تنبیه و سرزنش 17. عدم افراط در تنبیه و سرزنش 18. عدم تنبیه در حال خشم 19. ضربه نزدن به نقاط حساس. 20. عدم نگاه مجرمانه به متربی پس از تنبیه.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. روشهای آسیب زا در تربیت از منظر تربیت اسلامی، محمد رضا خاتمی مقدم، پژوهشکده حوزه دانشگاه.
2. رفتار والدین با فرزندان، محمد علی سادات، انتشارات انجمن اولیاء‌ و مربیان.
3. بررسی رفتار در روانشناسی تربیتی، حسین کریمیان، انتشارات مدین.
4. پرسش ها و پاسخ های تربیتی، علی رحمانی، انتشارات پارسایان.
5. کلیدهای رفتار با نوجوانان، دکتر هان فونتنل، ترجمه دکتر مسعود حاجی زاده، انتشارات صابرین.

پی نوشت ها:
[1] . قائمی مقدم، محمد رضا، روشهای آسیب زا در تربیت از منظر تربیت اسلامی، پژوهشکده حوزه، چاپ اول، ص 137.
[2] . محمدی ری شهری، محمد، ترجمه منتخب میزان الحکمه، ترجمه شیخی، تخلیص حسینی، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، ج 2، ص 772، ح 4844.
[3] . همان.
[4] . تمیمی آمدی، محمد، غررالحکم و دررالکلم، دانشگاه تهران، چاپ سوم، چاپ بهمن، 1366، ص 1353، ح 4497.
[5] . تمیمی آمدی، محمد، غرر الحکم و دررالکلم، چاپ دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1366، ص 374، ح 1429.
[6] . اگر پدر و مادر سیلی به صورت فرزند خود بزند که سرخ شود، 5/1 مثقال (18 نخود) طلا و اگر کبود شود، 3 مثقال و اگر سیاه شود، 6 مثقال طلا باید بپردازد، و اگر جای دیگر بدن را به واسطه زدن سرخ، کبود و یا سیاه کنند. نصف مقدار طلایی که گفته شده باید دیه به فرزند خود بپردازد یا رضایت او را جلب کند.