می‌دانیم که افعال از نظر اسلام احکام متفاوتی دارند، بعضی کارها لزوماً باید انجام شوند یا باید ترک شوند و بعضی کارها بهتر است انجام شود یا انجام نشود و بعضی کارها انجام یا ترک آنها تفاوتی ندارد. و از جهتی بیشترین عنایت به افعالی است که یا باید انجام شوند یا باید انجام نشوند به گونه‌ای که «اگر کار مستحبی به کار واجب ضرر بزند آن کار مستحبی را باید ترک کرد.»؛[1] مثلاً اگر کسی آن قدر نماز مستحبی خوانده که خسته شده و نمی‌تواند نماز واجب خود را با حال و توجه بخواند راه غلطی رفته است و اگر کسی هم به دنبال تقرب خداست بهترین وسیله تقرب همین واجبات می‌باشند. «هیچ بنده‌ای از بندگانم با چیزی دوست داشتنی‌تر از واجبات نزد من، به من نزدیک نمی‌شود.»[2]
بنابراین آنچه در درجه اول از ما خواسته شده است، همان انجام واجبات و ترک محرمات است که اگر آنها را به جای نیاوریم عقاب خواهیم شد و اگر آنها را با انگیزه بهشت انجام دهیم به بهشت خواهیم رسید و اگر با انگیزه‌ای والاتر انجام دهیم به آنچه قصد کرده‌ایم خواهیم رسید.
اما در مورد انجام نمازهای مستحبی به بعضی احادیث که در رابطه با فلسفه بعضی مستحبات بیان شده است رجوع می کنیم ، از جمله: امام صادق ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «همانا برای بنده از نمازش یا نصف یا ثلث یا یک چهارم یا یک پنجم بالا می‌رود . و بالا نمی‌رود برای او مگر به مقداری که با قلبش توجه داشته است و همانا به نمازهای مستحبی امر شده‌ایم تا بوسیله این نمازها، کاستی‌های نمازهای واجب برطرف و تکمیل شود.»[3] در این روایت اشاره شده است که مقداری از نماز واجب قبول می‌شود که حضور قلب داشته باشد و برای جبران مقداری که حضور قلب نداشته و نماز به همان مقدار ناقص شده است، نمازهای مستحبی قرار داده شده است. در حدیثی دیگر آمده است که امام رضا ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: همانا خداوند تبارک و تعالی نمازهای واجب را با نمازهای مستحبی کامل کرد و روزه رمضان را با روزه های مستحبی و حج را با عمره و زکات را با صدقه و وضو را با غسل جمعه کامل کرد.[4]
به خوبی می‌بینیم که در این حدیث شریف اعمال مستحبی به عنوان کامل کننده اعمال واجب معرفی شده‌اند، پس می‌توان گفت آنچه در درجه اول اهمیت بوده است، همان واجبات است ولی خداوند متعال به دلیل لطف و رحمتش به بندگان کارهای مستحبی را قرار داده تا نقش کامل کننده واجبات را داشته باشند و نواقص آن را برطرف نمایند.
پس فلسفه اصلی اعمال مستحبی همان تکمیل کردن اعمال واجب و تقرب بیشتر به خداوند متعال می‌باشد.
در پایان لازم است به چند نکته اشاره شود:
1. اهمیت امور مستحبی از جمله نمازهای مستحبی، تا آن حد است که اگر در وقت خود موفق به انجام آنها نشدیم، قضای آنها مورد تأکید قرار گرفته است.[5]
2. امور مستحبی را باید هنگامی انجام داد که قلب متمایل به عبادت باشد نه متنفر از آن.[6]
3. امور مستحبی را اگر ضرر به انجام واجبات می‌زند، نباید انجام داد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، دارحیاء تراث عربی، چاپ3، 1403، ج84، ص22.
2. ثقه الاسلام کلینی، اصول کافی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی اهل بیت، ج3، ص128و129.
3. امام خمینی، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ1، 1371، ص592.
4. شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، کتابفروشی اسلامیه، چاپ6، 1402،ج3، باب تأکید استحباب المداومه علی النوافل.
پی نوشت ها:
[1] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، داراحیاء تراث عربی، چاپ سوم، 1403، ج 68، ص217.
[2] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت ـ علیهم السلام ـ ج4، ص 53.
[3] . بحارالانوار، ج78، ص238.
[4] . همان، ج78، ص129.
[5] . وسایل الشیعه، ج3، ص55 ـ 57.
[6] . همان، ص51.
