نویسنده: شیخ حر عاملی

اسلام دینی جهانی و دارای زوایای پیدا و پنهان بسیاری است که به کوچکترین پدیده های زندگی بشر،‌ رنگی الهی می بخشد و می خواهد از هر فرصتی برای تربیت توحیدی مسلم بهره ببرد. عطسه، با اینکه یک امر فیزیولوژیکی است، لکن برای آن در این دین شریف آدابی وارد شده است که می خواهیم جرعه ای از شهد شیرین روایات پیرامون آن را به شما بچشانیم.

دعا برای عطسه کننده مسلمان
1-امام صادق فرمود:فرد مسلمان نسبت به برادر مسلمان خود دارای حقوقی است:1) وقتی او را دیدار می کند سلام کند 2) در موقع بیماری از او عیادت کند 3) در غیاب او دوستی خالص باشد 4) هنگام عطسه کردن برایش دعا کند؛ عطسه کننده بگوید:«الحمدلله رب العالمین، لا شریک له» و برادر مسلمان بگوید:«یرحمک الله »و او در پاسخ گوید: «یهدیکم الله و یصلح بالکم» (خدا شما را هدایت کند و زندگی شما را بهبود بخشد) 5) دعوتش را بپذیرد 6) وقتی بمیرد جنازه اش را تشییع کند.(1)
2-امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است:هرگاه شخصی عطسه کرد به او دعا کنید، اگرچه از پشت جزیره[از راه دور]باشد.(2)
3-در روایت دیگری آمده است:اگرچه از آن طرف دریا باشد.(3)
4-اسحاق بن یزید و معمر بن ابی زیاد و ابن رئاب گویند: نزد امام صادق نشسته بودیم که مردی عطسه کرد.هیچ کس دعا نکرد. حضرت برایش دعا کرد و فرمود:«سبحان الله»، چرا دعا نکردید؟ از حقوق مسلمان بر برادرش این است که 1) وقتی مریض شود از او عیادت کند 2) دعوت او را بپذیرد 3) در تشییع جنازه اش حاضر شود 4) موقع عطسه کردن به او دعا کند.(4)
5-داود بن حصین گوید: با چهارده نفر نزد امام صادق بودیم. امام عطسه کرد.هیچ کس سخن نگفت.امام فرمود: چرا دعا نکردید؟ از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن آن است که 1) هرگاه مریض شود از او عیادت کند 2) وقت مرگ در تشییع جنازه اش شرکت نماید 3) موقع عطسه کردن به او دعا کند 4) دعوت او را بپذیرد.(5)

نحوه دعا کردن برای عطسه کننده و پاسخ دادن
1-سعد بن ابی خلف گوید: امام باقر عطسه کرد. به آن حضرت گفته شد «یرحمک الله» (رحمت خدا بر تو باد). امام در پاسخ فرمود: «یغفرالله لکم و یرحمکم » (خدا شما را بیامرزد و رحمت کند).هرگاه شخصی نزد او عطسه می کرد می فرمود:«یرحمک الله عزوجل»(6)
2-امام محمدباقر فرمود: هرگاه شخصی عطسه کند یا بگوید: «الحمدلله لا شریک له»(سپاس خدایی را که شریکی برای او نیست) و کسی که برای او دعا می کند باید بگوید: «یرحمک الله» (خدا تو را رحمت کند)و عطسه کننده در پاسخ بگوید: «یغفرالله لک ولنا»(خدا تو و ما را بیامرزد).(آن حضرت فرمود:)از رسول خدا درباره آیه ای از قرآن یا چیزی که در آن نام خدا باشد سؤال شد، فرمود: هرچه نام خدا و یاد خدای عزوجل در آن باشد نیکوست.(7)
3-در کتاب خصال شیخ صدوق از حضرت علی نقل شده است: هرگاه کسی از شما عطسه کرد برایش دعا کنید و بگویید:«یرحمکم الله »(خدا شما را بیامرزد)و او بگوید: «یغفرالله لکم و یرحمکم» (خدا شما را بیامرزد و رحمت کند).زیرا خداوند فرموده است:«چون کسی به شما تحیت گفت، پس تحیت دهید به خوبتر از آن یا رد کنید همان را(8)»(9).

عطسه کردن و عطسه های زشت
1-احمد بن محمد بن ابی نصر گوید:از امام رضا شنیدم که می فرمود:خمیازه و دهن دره از شیطان و عطسه از خدای عزوجل است(خیر است).(10)
2-امام صادق فرمود: عطسه برای تمام بدن مفید است در صورتی که از سه مرتبه تجاوز نکند و اگر تجاوز کرد نشانه درد و بیماری است.(11)
3-ابوبکر حضرمی می گوید: درباره سخن خدای عزوجل که «ان انکرالاصوات لصوت الحمیر»(12). از امام صادق سؤال کردم، فرمود: منظور عطسه زشت است.(13)
4-مردی از اهل سنت از امام صادق نقل می کند که حضرت فرمود: عطسه مانند نطفه از تمام بدن خارج می شود،گرچه نطفه[به ظاهر]از آلت مردی خارج می گردد.دیده ای که وقتی انسان عطسه می کند تمام اعضایش تکان می خورد؟ و کسی که عطسه می کند تا هفت روز از مرگ در امان است.(14)

تکرار دعای عطسه های پی در پی تا سه مرتبه
1-امام باقر فرمود: هرگاه شخصی تا سه مرتبه عطسه کند به او دعا کن و اگر بیش تر شد دعا لازم نیست.(15)
2-امام جعفرصادق نقل کرده است که حضرت علی فرمود:برای عطسه کننده تا سه مرتبه «یرحمکم الله »بگو و اگر از سه مرتبه تجاوز کند نیازی به دعا نیست.(16)
3-در حدیث دیگری آن حضرت فرموده است: اگر از سه عطسه تجاوز کند به او گفته شود «شفاک الله»(خدا تو را شفا دهد) زیرا آن عطسه در اثر بیماری است.(17)

«الحمدلله »گفتن در موقع عطسه
1-صالح بن ابی حماد گوید: از عالم (امام موسی کاظم)درباره عطسه و علت «الحمدلله»گفتن، پرسیدم، فرمود:سلامتی بدن و اعضا و جوارح نعمتی است از جانب خدا برای بنده اش که ممکن است بنده این نعمت را فراموش کند، لذا خدا امر می کند بادی به صورت عطسه از بینی او خارج شود و بنده در موقع عطسه خدا را ستایش کند. بنابراین گفتن «الحمدلله»در موقع عطسه شکر و سپاسی است برای نعمتی که فراموش کرده بود.(18)
2-امام صادق فرمود: نوجوانی که به حدّ بلوغ نرسیده بود نزد پیامبر عطسه زد و گفت:«الحمدلله»،پیامبر به او فرمود:«بارک الله فیک»خدا مبارک کند بر تو.(19)
3-مسمع بن عبدالملک گوید: امام صادق عطسه کرد، پس فرمود: «الحمدلله رب العالمین» سپس انگشت روی بینی گذاشت و گفت: بینی من با تواضع و فروتنی در مقابل خدا بر خاک است.(20)
4-امام صادق فرمود: وقتی عطسه کسی را بشنوید اول برایش دعا کنید[یرحمکم الله بگویید]؛ سپس با او سخن بگویید.(21)
4-امیرالمؤمنین فرمود: هرکس هنگام عطسه زدن بگوید: «الحمدلله رب العالمین علی کلّ حالٍ» (در هر حال سپاس و ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است)، به درد گوش و دندان مبتلا نخواهد شد.(22)
6-امام جعفرصادق از رسول خدا نقل فرموده است: هرگاه شخص مسلمان عطسه کند و به واسطه دردی که دارد سکوت کند[الحمدلله نگوید]فرشتگان از جانب او می گویند«الحمدلله رب العالمین»، و اگر خودش گفت«الحمدلله رب العالمین»فرشتگان می گویند: «یغفر الله لک» (خدا تو را بیامرزد). نیز امام از پیامبر نقل کرده که عطسه برای بیمار نشانه سلامتی و راحتی بدن است.(23)

استحباب صلوات بر محمد و خاندانش برای کسی که عطسه می کند یا می شنود
1-ابن ابی عمیر از یکی از دوستانش نقل کرده است: مردی نزد امام باقر عطسه کرد و گفت:«الحمدلله رب العالمین»امام به او دعا نکرد و فرمود: «از حقّ ما کاست».سپس گفت هرگاه کسی از شما عطسه کند بگوید: «الحمدلله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و اهل بیته».آن مرد این دعا را گفت و امام برای او دعا کرد.(24)
2-امام صادق فرمود: هرکه عطسه ای بشنود و «الحمدلله» بگوید و صلوات بفرستد به درد چشم و درد دندان گرفتار نخواهد شد؛ سپس فرمود:اگر عطسه ای بشنوی این دعا را بگو اگرچه بین تو و او دریایی فاصله باشد.(25)
3-جابر گوید: امام باقر فرمود: عطسه نیکوست،به جسم فایده می رساند و خدای عزوجل را به یاد می آورد.به امام گفتم :در نزد ماگروهی هستند که می گویند برای پیامبر نصیبی از دعای عطسه نیست، امام فرمود:اگر دروغ بگویند شفاعت محمد به آن ها نخواهد رسید.(26)
4-امام صادق فرمود: هرکس عطسه کند و دستش را بر تیغه بینی بگذارد و بگوید «الحمدلله رب العالمین، حمداً کثیراً کما هو اهله، و صلی الله علی محمد النبی و آله و سلم» (سپاس و ستایش فراوان خدای را که پروردگار جهانیان و شایسته حمد است و درود خدا بر پیامبر و خاندانش)، پرنده کوچکی از بینی او خارج شده تا زیر عرش پرواز می کند و تا روز قیامت برای او طلب آمرزش می نماید.(27)

درود بر محمد و خاندانش هنگام عطسه
1-فضیل بن یسار گوید: به امام باقر عرض کردم: مردم در سه مورد صلوات بر محمد و خاندانش را نمی پسندند:1)هنگام عطسه 2)در موقع سر بریدن حیوانات 3)هنگام جماع.امام فرمود:چه شده است آن ها را؟ وای بر آنان، منافق شده اند، لعنت خدا بر آنان باد.(28)
2-در کتاب عیون اخبار الرضا نقل شده است: در نامه ای که امام رضا به مأمون نوشت، فرمود: صلوات بر پیامبر در هر جا لازم است از جمله هنگام عطسه کردن و سر بریدن حیوانات و غیر آن(29).

دعای عطسه برای ذمّی و دعا برای هدایت وی
1-ابن ابی نجران از بعضی از دوستانش نقل کرده است: مردی مسیحی نزد اما صادق عطسه کرد، مردم به او گفتند: «هداک الله»(خدا تو را هدایت کند)، امام فرمود: «یرحمک الله»(خدا تو را بیامرزد).اصحاب گفتند:او مسیحی است، امام پاسخ داد:تا خدا او را نیامرزد هدایت نمی کند.(30)

عطسه دلیل بر راستی سخن گوینده
1-امام صادق از پیامبر نقل فرموده است: عطسه دلیل بر راستی گفتار گوینده است.(31)
2-نیز آن حضرت از پیامبر نقل فرموده است: اگر کسی سخن بگوید و در همان حال فردی عطسه کند گواه بر درستی گفتار اوست.(32و 33)

پی‌نوشت‌ها:

1.اصول کافی، ج4، ص 480، ح1(العطاس و التسمیت).
2.همان، ج4، ص 480، ح2(العطاس و التسمیت).
3.همان، ج4، ص 480، ذیل ح2(العطاس و التسمیت).
4.همان، ج4، ص 481، ح3(العطاس و التسمیت).
5.اصول کافی، ج4، ص 482، ح7(العطاس و التسمیت).
6.همان، ج4، ص 483، ح11(العطاس).
7.همان، ج4، ص 483، ح13(العطاس).
8.«و إذا حییتم بتحیه فحیوا باحسن منها او ردوها»، نساء/ 86.
9.خصال صدوق، ج2، ص 168.
10.اصول کافی، ج4، ص 482، ح5.
11.همان، ج4، ص 485، ح20.
12.همانا بدترین آوازها صوت الاغ است.لقمان/ 19.
13.اصول کافی، ج4، ص 485، ح21.
14.همان، ج4، ص 486، ح23.
15.اصول کافی، ج4، ص 487، ح27.
16.خصال صدوق، ص 63.
17.همان.
18.اصول کافی، ج4، ص 482، ح6(العطاس).
19.همان، ج4، ص 483، ح12.
20.اصول کافی، ج4، ص 484، ح14.
21.همان.
22.همان، ج4، ص 484، ح15.
23.همان، ج4، ص 485، ح19(العطاس).
24.اصول کافی، ج4، ص 483، ح9.
25.اصول کافی، ج4، ص 484، ح16.
26.همان، ج4، ص 482، ح8.
27.همان، ج4، ص 485، ح22(العطاس).
28.همان، ج4، ص 483، ح10.
29.عیون اخبار الرضا، ص 276.
30.اصول کافی، ج4، ص 484، ح8(العطاس).
31.همان، ج4، ص 486، ح24.
32.عطسه نکردن در حال گفتار دلیل بر دروغگویی نیست.
33.اصول کافی، ج4، ص 486، ح25(العطاس).
منبع: حر عاملی، محمد بن حسن، (1104) / محمد علی فارابی، یعسوب عباسی علی کمر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،‌ چاپ دوازدهم، (1389).