ما چه کار کنیم که در زندگی در تمامی زمینه ها چه اخلاقی، چه اجتماعی، چه امورات دینی و… دچار افراط و تفریط نشویم؟

و همچنین ما شما (مسلمین) را یک امت میانه رو قرار دادیم تا شما گواه برای مردم باشید و پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ هم بر شما گواه است»«و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا[1]»
مقصود از اعتدال قرار گرفتن هر چیزی سر جای خویش می باشد تا توازن رعایت شود.
چون اصلی ترین عامل افراط و تفریط، جهل و به کار نبستن عقل و خرد است پس تنها راه ورود به زندگی معتدل، کمک گرفتن از چراغ عقل می باشد. اگر مشعل عقل و اندیشه بطور کامل بر وجود انسان پرتو افشانی کند همه ابعاد و زوایای کارها و وسائل را روشن می کند و هر کاری در جای خود انجام می گیرد و چنین قدرت تعقل و اعتدالی از افراط و تفریط جلوگیری می کند. از همین روست که مولای عاقلان ـ حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرموده اند: «جاهل را یا افراط کار می بینی یا تفریط کار»[2] و این تنها عاقلانند که در صراط مستقیم زندگی می کنند.
ولی عقل هم به دو دلیل ناکارآمد می شود و گاهیً راهنمای خوبی نیست.
اول: نفوذ و قدرت یافتن قوای نفسانی در انسان و همچنین آداب و رسوم غلط جامعه.
دوم: ناتوانی عقل در حل برخی مشکلات.
اگر هوی و هوس و لجن زار محیط بگذارد،‌ عقل افراد اجتماع می تواند در کمال اعتدال به رشد خود برسد و هر انسانی که در نتیجه اعتدال روحی دل پاکی به دست آورد دعا و مناجات او تا پیشگاه الهی پیش خواهد رفت.[3] ولی افسوس که عقل نیز گرفتار نفس می شود و چراغ هدایتش کم فروغ می گردد پس باید چیزی یافت تا به کمک عقل بشتابد و چراغش را برافروزد.
دین به عقل کمک می رساند و او را هدایت می‌کند. وجود قرآن و معصومین ـ علیهم السلام ـ در زمین نعمتی بزرگ است برای حفظ حیات و اعتدال. حضرت امام علی ـ علیه السلام ـ فرموده اند: «ما حصار حد وسط هستیم که عقب ماندگان باید سرعت گیرند تا به ما برسند و جلوافتادگان باید به سوی ما بازگردند.»[4] پس برای ساختن زندگی جدایی از افراط و تفریط باید از عقل و شرع کمک گرفت ولی به عنوان راه حل های محسوس تر پیشنهادهای زیر ارائه می شود.
1. اگر قادرید، از دوستی با افراد تندرو یا اهمال کار دوری کنید و به جای آن با افراد نرمال و متوازن از لحاظ اخلاقی و اجتماعی معاشرت کنید. ولی اگر توان این کار را ندارید و مجبور به رفت و آمد با انواع آدمها هستید سعی کنید در رفتار و گفتار دوستانتان اندیشه کنید و افراط و تفریط های آنان را برای خودتان مشخص نمایید تا گرفتار تقلید ناآگاهانه نشوید و اگر توانستید آنها را هم آگاه کنید.
2. تا می توانید نظرات دین مقدس اسلام را در باب اخلاق، اجتماع و جامعه، عبادت و… مطالعه کنید و روی آن فکر کنید تا به صورت منطقی و مستدل درآورید.
3. حفظ اعتدال در زندگی مشکل، اما ممکن است و نیاز به تمرین، مداومت و گذشت زمان دارد تا تبدیل به یک عادت شود و هر کجا از حد اعتدال خارج شدید سریع برگردید.
4. برای هر کاری که می کنید یا حرفی که می زنید باید استدلال عقلی و منطقی معقول داشته باشید. پس هر شب موقع خوابیدن کلاه خود را قاضی کنید و از خود حساب کشی کنید و اگر روزی بدون افراط و تفریط داشتید خود را تشویق کنید و اگر ضعفهایی بود تصمیم قاطع برای رفع آن بگیرید.
5. محیط اطرافتان را منظم نگه دارید. محیط بیرونی، اتاق خواب، منزل و مدرسه اگر نامتوازن و بی نظم باشند بر روحیه انسان تاثیر نامطلوبی می گذارند. بی نظمی بیرونی بر بی نظمی درونی اثر می گذارد و آنرا تشدید می کند.
6. سعی کنید در انتخاب «الگوهای» زندگی دقت کنید. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ بهترین الگوها برای یک زندگی معتدل هستند. تا می توانید تاریخ و سیره زندگی آنان را بخوانید تا جنبه های فردی و اجتماعی این بزرگواران برایتان مجسم شود و همیشه جلوی چشمتان قرار گیرد.
نتیجه گیری: اصلی ترین و تنها ترین روش بدست آوردن یک زندگی بر پایه اعتدال، تعقل و بر پایه شرع است.

پی نوشت ها:
[1] . سوره بقره، آیه 143.
[2] . نهج البلاغه، انتشارات پارسایان، 1379، حکمت 70.
[3] . جعفری، محمد تقی، شرح مثنوی معنوی، انتشارات اسلامی، چاپ دهم، 1368، ج7، ص292، و ص 604.
[4] . نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، انتشارات پارسایان، چاپ اول، 1371، حکمت 109.