چگونه انتقاد کنیم که طرف مقابل پرخاش نکند؟

پاسخ

برای پاسخ به این سؤال توجه شما را به نکات ذیل جلب می کنم.
برای این که در نقد به منظور و مقصود خود برسیم لازم است نکات ذیل را در مقام کاربرد در نظر بگیریم.
1. توجه به معنی لغوی: اگر به کتب لغت رجوع کنیم می بینیم که «نقد» به معنی ظاهر ساختن عیوب یا محاسن کلام به کار رفته است. و نقّاد کسی است که خوب را از بد جدا می کند.[1] اما متأسفانه به خاطر عدم رعایت آداب نقد این کلمه امروز بیشتر رنگ و بار منفی آن یعنی بازخواست و مؤاخذه کردن و سیم جین کردن و… دارد. پس یکی از راه های انتقاد سالم توجه به معنی لغوی است یعنی بازشناسی خوب از بد و متذکر شدن نکات مثبت و منفی در کنار هم است (نقد تحلیل یک پدیده و بیان نکات خوب و بد (+ و -) آن است).
2. تمایز: یکی از شیوه های سازنده در نقد این است که بین توصیف رفتار و قضاوت سلیقه ای در خصوص رفتار تمایز قایل شویم. توصیف از ما، قضاوت از خودش؛ یعنی سعی نکنیم قضاوت کنیم و حتماً از خودش هم اقرار بگیریم که کارش اشتباه بوده.
3. بینش دهی: به طرف مقابل با شیوه دقیق و لحن مناسب بفهمانیم که اشتباه مساوی با شرمندگی نیست؛ اغلب چنین فکر می کنیم که اشتباه احساس شرمندگی و تقصیر را به همراه دارد و در نتیجه آن طرد شدن از طرف دیگران است، پس باید برای حفظ احترام به خود و عزت نفس انتقاد را نپذیریم، ما باید این چهارچوب ذهنی غلط را به هم بزنیم و بیان داریم که ارتباطی بین اشتباه و احترام نیست، اشتباه جزء لاینفک و جدانشدنی زندگی است، اشتباه گاهی سرچشمه بهره وری است و گاهی سرچشمه افت است، همین است و بس. البته انسان باید با هشیاری، مشورت، مطالعه، توجه به انتقادها از اشتباهات خود کم کند. باید یاد دهیم که در مقابل اشتباه احساس شرمندگی و تقصیر نکند بلکه اشتباه خود را بپذیرد (ابراز وجود منفی) تا باعث نشود که تحت سلطه افراد سلطه گر برود یا از اشتباه ناکرده پوزش بخواهد و یا حالت تدافعی به خود بگیرد، یا انتقاد متقابل کند و یا انکار اشتباه کند.[2] 4. حمله به کل شخصیت نشود: انتقاد[3] سالم انتقادی است که در آن بین کل شخصیت و رفتار نادرست (که جزئی از شخصیت است) تمایز ایجاد شود.[4] نگوئیم : شما (کل شخصیت) آدم بدی هستید، بگوئیم: این رفتار خاص شما اشتباه است. و به این طریق رفتار مورد نقد را به طور شفاف مشخص کنیم و برچسب به کل وجود و شخصیت فرد نزنیم. اگر فرد احساس کند که شما به کل شخصیت او که برایش باارزش است حمله کرده اید او هرگز به شما اجازه نمی دهد وارد حریمِ شخصیتی مقبول او گردید؛ بنابراین یا درصدد انتقاد از شما بر می آید و یا به نوعی حالت تدافعی به خود می گیرد.
5. تکریم شخصیت: در انتقاد سازنده، اول باید به کل شخصیت فرد به طور اجمالی احترام گذاشت و نکات مثبت آن شخصیت را برشمرد، این کار باعث می شود که فرد شما را محرم خود احساس کند و در صدد دفاع بر نیاید و به نکات و نقد شما توجه و تأمل کند.[5] 6. اصل تدریجی: یکی از اصول بسیار مهم در تغییر و اصلاح رفتار توجه به اصل تدریج است، یعنی همان گونه که یک صفت خوب به تدریج ملکه انسان می گردد صفات بد نیز به تدریج در جان انسان رسوخ پیدا می کند. پس ما باید با سیاست گام به گام به تغییر رفتار و یا اندیشه فرد اقدام کنیم و به او زمان بدهیم که به اصلاح بپردازد. پس:
الف) در یک جلسه، یک نقد کافی است.
ب) بلافاصله انتظار تغییرنداشته باشیم.[6] 7. نیت نقد: نیت فرد منتقد نقش اساسی در چگونگی واکنش دارد. آیا هدف سلطه گری و تخریب است یا هدف اصلاح ارتباطات و یا افکار و رفتار است. اگر فرد از نیت صحیح مطلع شود حالت دفاعی به خود نمی گیرد؛ چون می داند که این انتقاد خطر برچسب خوردن، بد بودن و طرد شدن از اجتماع را به همراه ندارد؛ پس منتقد باید به او بفهماند (با رفتار و گفتار و توجه به نکات مثبت او) که هدف سلطه گری ندارد. دوم اینکه معادله ذهنی او را به هم بزند و معادله صحیح جایگزین کند.
معادله غلط:پذیرش نقد = پذیرش اشتباه، و آن یعنی آدم بد بودن و در نتیجه آن طرد شدن و خورد شدن شخصیت.
معادله صحیح: پذیرش نقد = پذیرش اشتباه، و آن یعنی اقرار به این‌که انسان جایزالخطاست و گامی به سوی خودشناسی و آینده بهتر پس هنوز مطرود نیست و با رفع آن اشتباه محبوب تر می شود.
8. در جمع نباشد: حضرت علی ـ علیه‎ السلام ـ می فرمایند: نقد و نصیحت کردن دیگران در جمع یعنی کوبیدن و خورد کردن شخصیت طرف مقابل. «نُصْحُک بین الملاءِ تقریعٌ»[7] پس در نقد باید دقت داشته باشیم که در مقابل دیگران کسی را نقد نکنیم، نقد با لحن آمرانه و زورگویانه نباشد و به شکل غیرمستقیم صورت گیرد. داستان وضوی امام حسن و حسین ـ علیهما السلام ـ و پیرمرد، اگرچه داستان کوتاهی است، نکات بسیار آموزنده ای در بر دارد )مقابل جمع نبود، لحن آمرانه نبود، به شخصیت او احترام گذاشتند. «قضاوت بین دو وضو کند»)
9. توجه به زمان و موقعیت: زمانی باشد که سر حال و درحالت آرامش و آسودگی خیال است. نه زمانی که زیر فشار ذهنی و خستگی جسمی و… است. به همین خاطر که دقیق است برخی انتقاد را به جراحی روح و روان آدمی تشبیه کرده اند.[8] 10. محتوا و موضوع: در بیان موضوع نقد سعی کنیم ابعاد شخصیتی او را در نظر داشته باشیم (عواطف، شناخت، روح، احساسات) و تناسب سن، هوش، رغبت و تمایل و انگیزه او به نقد بپردازیم. از بیان موعظه و پند در اول کلام بپرهیزیم، نقد را در ظرف و قالب جذاب ارائه دهیم، مثلاً به جای اینکه مستقیماً به او بگوئیم سیگار این ضرر را دارد بدون خطاب کردن طرف مقابل سؤال هایی زیرکانه همراه با اطلاعات و آمار دقیق از سیگار و ضررهای آن طرح کنیم و قضاوت را به خود او واگذاریم.[9] 11. مهارت های ارتباطی: به طرف مقابل بفهمانیم که اگر خواستار محبوبیت و مقبولیت و تأیید اجتماعی هستید، نقدپذیری یکی از مهمترین عامل های ارتباطی است (البته این تذکر باید در قالب نکات دقیق نقد مطرح شود)

پی نوشت ها:
[1] . فرهنگ عمید، انتشارات امیر کبیر، چاپ هفتم، 1375. (حرف ن)
[2] . قربانی، نیما، مهندسی رفتار ارتباطی، انتشارات سینه سرخ، چاپ اول، 1380، ص 173، با کمی تغییر.
[3] . Criticism.
[4] . همان، ص 183، اقتباس.
[5] . افروز، غلامعلی، روان شناسی رابطه، انتشارات نوادر، چاپ دوم،1380، ص 12، با کمی تغییر.
[6] . شرفی، محمدرضا، جوان نیروی چهارم زندگی، سروش، چاپ دوم، 1380، ص 51، (اقتباس).
[7] . محدثی، جواد، اخلاق معاشرت، بوستان کتاب، چاپ پنجم، 1382، ص 311.
[8] . روان شناسی رابطه ها، ص 10، اقتباس.
[9] . همان، اقتباس.