فرزند دخترم که 13 ساله است به کمک اساتید مجرب و تلاش ما در خانواده و لطف الهی حافظ قرآن شد امّا او به من که هم مادرش هستم و هم مربی اش در حین برنامه ریزی، اجرا، کار دوره و … احترام نمی گذارد در حالی که ما انتظار داریم رفتار او در شأن یک حافظ قرآن باشد. این قضیه باعث ناراحتی ما و پدرش شده است. لطفاً ما را راهنمایی کامل کنید.

در رابطه با این سؤال احتمالات مختلفی وجود دارد. و به این علت که جزئیات سبک زندگی شما و فرزندتان در شکل گیری چنین رفتارهایی تأثیر دارد، ناگزیریم مجموعه نکاتی را یادآوری نماییم. لازم است به این موارد توجه کنید و ملاحظه کنید کدام یک در مورد شما صادق است؟ به راهکارهای مربوطه توجه کنید و آنها را بکار بگیرید.

توجه به ویژگی های دوران نوجوانی
دختر 13 ساله شما قبل از اینکه حافظ قرآن باشد دختری است با ویژگی های شخصیتی منحصر به فرد خویش که در مرحله حساس رشد و دوران نوجوانی قرار دارد. در این مرحله، انسان دچار یک سری تغییرات روحی، عاطفی، فیزیولوژی و هورمونی می شود و این دوران را به اصطلاح طوفان مزاج ها و یا تولیدی دیگر برای انسان می نامند.[1] در این دوران حس رقابت طلبی، دوستی های خالصانه، تقلید، استقلال طلبی، زود رنجی و حساسیت، آرزوهای متعدد و …[2] شعله ور است. این تغییر و تحولات اولاً می تواند موجبات کم تحملی، کم حوصلگی و اصطلاحاً از کوره در رفتن را فراهم نماید. گذشته از این، او علاوه بر نیازهای اولیه و زیستی (غذا، خوراک، پوشاک) نیازهای روانی و ثانویه زیادی دارد که ویژه این دوره از زندگی وی می باشد و والدین و مربیان باید به آنها توجه کنند :
1- احتیاج به محبت
2- احتیاج به یافتن معنای زندگی اقناع کننده برای هویت یابی
3- احتیاج به تعلق خاطر نسبت به گروه و جمع مخصوصاً همسالان
4- احتیاج به امنیت
5- احتیاج به موفقیت (احساس ارزشمندی)
6- احتیاج به همدلی و همدردی (تفاهم)
7- احتیاج به احساس تعالی و پیشرفت
8- احتیاج به مقبولیت از طرف دیگران
9- احتیاج به درک ارزشهای اخلاقی[3] چه بسا نوجوان شما در این ایام قصد آزار و اذیت، پرخاشگری و زود رنجی ندارد و این مسائل به تبع این دوران و تغییرات مختلف آن ظاهر می گردد که توجه دقیق والدین را می طلبد. اگر والدین به این تغییرات، احساسات و نیازها توجه داشته باشند می توانند با صبر و رفع نیازهای او به شکل صحیح و منطقی به او کمک کنند تا از این بحران عبور کند. بنابراین اگر زمانی شما با رفتارهایی مواجه می شوید که به اصطلاح درشأن یک حافظ قرآن نیست، می توان گفت این رفتارها در شأن یک نوجوان در حال تغییر در سنین بلوغ می باشد. اما به هرحال بروز رفتارهای ناسازگارانه می تواند ناشی از عللی باشد. احتمالاً موارد زیر از جمله این علل باشند:

علل این نوع رفتارها:
1- عدم احترام به نوجوان
2- ویژگی های خاص دوره نوجوانی
3- محدود کردن افراطی نوجوان و عدم توجه تفریح و بازی او و نداشتن همبازی و دوست
4- انتظارات بیش از حد از او در انجام تکالیف
5- تربیت یک بعدی (داشتن برنامه های خشک)
6- سبک برخورد والدین یا مربیان در برابر خطاهای رفتاری نوجوان که منجر به تقویت مواردی از قبیل پرخاشگری و تمرد می شود و …
و اما راهکارهایی برای حل مشکل:
1. الگویی مناسب باشید.
کارکردن با نوجوان نیاز به صبر و حوصله دارد مخصوصاً اگر این تمرین ها به شکل مستمر باشد و مربی از نزدیکان فرد باشد برای این که در این کار موفق باشید باید الگوی صحیح برای او باشید مثلاً خودتان از کوره در نروید. یا به خاطر عدم توجه به توصیه های شما جلوی دیگران به او بی احترامی نکنید باید به نوع کلمات و جملات خود توجه داشته باشید.
2. برای تغییر سبک رفتارهای ناسازگارانه او از تکنیک تقویت افتراقی استفاده کنید
یکی از راه های حذف یک عمل منفی، تحسین عمل مثبت فرد است. یعنی شما اعمال خوب او را تحسین کنید تا این صفت های خوب مانع رشد بدی های او شوند. بهتر است این تشویق جلو دیگران انجام شود در عوض هرگز از او در مقابل جمع انتقاد نکنید و به او پند و اندرز ندهید و هشدارهایتان حتی المقدور غیر مستقیم باشد[4] و در یک جلسه پندهای متعدد و پی در پی ندهید.
خصوصاً دربرابر پرخاشگری و رفتارهای ناسازگارانه وی عکس العمل منفی نشان ندهید. اتفاقاً سکوت در برابر این رفتارها کارسازتر است. زیرا منجر به تقویت خشم و پرخاشگری نمی شود و در صورتی که رفتارهای مناسب و سازگارانه را تقویت و تشویق کنید آرام آرام به تغییر سبک رفتاری او کمک خواهید کرد. شما با این روش بدون اینکه دائماً او را نصیحت کنید به صورت غیر مستقیم تحت تأثیر قرار می دهید.
3. برنامه ریزی آموزشی مناسب
یک نوجوان نیاز به یک برنامه خوب دارد در این برنامه حتماً باید به همه نیازهای روحی، عاطفی، اجتماعی و جسمانی او توجه شود. اگر در برنامه ریزی به برخی ابعاد توجه کنیم و از بقیه غفلت کنیم موجب گریزان شدن نوجوان
می گردیم در برنامه باید تغذیه مناسب، تفریح و نشاط سالم، داشتن رفیق و همدم، عبادت، کار و تحصیل گنجانده شود. ممکن است شما به خاطر این که می بینید فرزندتان حافظ قرآن است ناخود آگاه از او انتظار دارید مثل یک بزرگسال عمل کند و کمتر به تفریح و نشاط خود توجه کند. این یعنی نادیده گرفتن برخی از نیازهای لازم نوجوان. پس توصیه می شود برنامه ای همه بعدی داشته باشید. از او بخواهید درباره برنامه اش نظر دهد و صمیمانه با او بحث کنید که چرا باید فلان عمل در فلان زمان خاص انجام شود و با همدلی او را قانع کنید برنامه نباید مستبدانه و یک طرفه از سوی شما باشد گاهی هم زمان بودن برنامه دوره با برنامه مورد علاقه تلویزیونی او برای شما مشکل ایجاد می کند.
4. انتظار شما در حدّ توان او باشد.
توقعات و انتظارات باید در حدّ توان نوجوان باشد. هرگز او را با دیگران مقایسه نکنید و به او نگوئید که فلان شخص این صفت را دارد و شما ندارید. اگر کار دوره با فاصله زمانی بیشتر و به شکل تدریجی انجام پذیرد بهتر از آن است که فرد بخاطر فشار زیاد از کار نفرت پیدا کند.
5. از نصیحتها مکرر او بپرهیزید.
نصیحت کردنهای مکرر؛ خصوصاً اگر از بعضی جملات مانند «یک حافظ قرآن چنین رفتاری انجام نمی دهد!» استفاده کنید، به جای تغییر، باعث احساس گناه و حقارت در نوجوان می شود. و چه بسا برخی رفتارهای ناسازگارانه نوجوانان به علت احساس حقارت باشد.
6. توجه به صفت منفی
اگر خطایی مرتکب می شود به او بگوئید که این خطا را نباید تکرار کند و شما از این صفت بد او ناراحت هستید ولی وجود او برای شما محبوب و دوست داشتنی است.[5] یعنی نباید احساس کند شما خود او را دوست ندارید.
7. تشویق افراطی مخلّ است.
در برنامه ای خود از تشویق استفاده کنید امّا تشویق نباید پیوسته و برای همه کار صورت بگیرد چون اگر چنین برخورد کنید او توقع زیادی از شما پیدا می کند و انتظار دارد هر کاری که می کند یک امتیاز بگیرد حتی می گوید اگر این کار را که گفتید انجام دهم چه کار برایم می کنید (باج خواهی).
توجّه :
در آخر توصیه می کنیم در حفظ و شیوه های آن از تجارب سازنده مراکز تخصصی استفاده کنید.
گروه تربیت و مشاوره

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- روشهای آسیب زا در تربیت، محمدرضا قائمی مقدم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه
2- مراحل رشد و تحول انسان، دکتر محمدرضا شرفی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
3- چرا تنبیه؟، دکتر عبدالله مجوزی، نشر انجمن اولیاء و مربیان
4- روان شناسی و زیست کودکان و نوجوانان، دکتر غلامعلی افروز، نشر انجمن اولیاء و مربیان

پی نوشت ها:
[1]- مراحل رشد و تحول انسان، دکتر محمدرضا شرفی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، 1368، ص 151.
[2]- شناخت، هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان، دکتر علی قائمی، تهران، چاپ 7، 1378، نشر امیری، ص 13.
[3]- مراحل رشد و تحول انسان، دکتر محمدرضا شرفی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، 1368، ص 163.
[4]- همان، ص 152.
[5]- روشهای آسیب زا در تربیت، محمدرضا قائمی مقدم، چاپ اول، 1382، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ص 153.