شخصی در طول عمرش گناهانی را مرتکب شده است که با وجود نماز و عبادت، هر گاه گناهانش، یادش افتد احساس نا امیدی می کند چگونه می تواند گذشته را جبران کند؟

مقدمه: انسان موجودی است که جایز الخطاست و معصوم نیست و گاهی به خاطر غفلت و وسوسه شیطان گرفتار گناه می‎شود و خوشبختانه یکی از امتیازات اسلام و قوانین الهی این است که هیچ وقت به بن بست نمی‎رسد و خداوند متعال به بندگان خود جواب رد نمی‎دهد و خداوند سریع الرضا است و زود آشتی می‎کند و گذشته را نادیده می‎گیرد و با نگاه رحمت و عنایت به بندگان می‎نگرد. خداوند متعال با رحمت واسعه‎ای که دارد نور امید را در وجود بندگان ایجاد می‎کند و باعث یأس و محرومیت کسی نمی‎شود و اگر بنده‎ای هر چقدر گناه داشته باشد ولی واقعاً پشیمان شود، همه را می‎بخشد و نور ایمان و امیدواری در دل او بوجود می‎آورد.
قرآن کریم می‎فرماید: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛ بگو، ای بندگان من که بر خود ستم کرده‎اید و گناه انجام داده‎اید، از رحمت خداوند نا امید نشوید که خداوند همه گناهان را می‎آمرزد، به درستی که خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.»[1] و در آیه دیگر می‎فرماید: «از رحمت خدا ناامید نشوید، چرا که جز قوم کافر از رحمت خدا مأیوس نمی‎گردد».[2] الف) معنای توبه: توبه در لغت به معنای رجوع (بازگشتن و برگشتن) است.[3] و توبه در اصطلاح یعنی بازگشت به خدا، خالی ساختن دل از قصد معصیت، پاک گردانیدن دل و قلب از گناهان و عزم بر ترک گناه در آینده.[4] استاد شهید مطهری می‎گوید: توبه در شرع یعنی یک نوع انقلاب درونی، نوعی قیام، نوعی انقلاب از ناحیه خود انسان علیه خود انسان.[5] ب) شرایط توبه:
-اولین شرط توبه آن است که عزم و جزم بر ترک گناه داشته باشی و تصمیم بگیری گذشته را جبران کنی و بر اعمال گذشته از صمیم قلب پشیمان باشی و طلب عفو و گذشت از پروردگار بکنی.
–  دوم این که اگر حقی از مردم ضایع کرده‎ای و قابل جبران است ادا نمایی مثلاً اگر بدهکاری داری یا حق مردم را خورده‎ای به خودش اگر زنده است و یا وارث او اگر مرده است برگردانی.
–   سوم این که اگر حقوق الهی بر گردن داری قضا کنی و بجای آوری مثلاً اگر نماز قضا شده یا روزه یا زکات یا خمس یا حج بر گردن داری انجام دهی و اعمال خود را پاکسازی کنی.[6] –  چهارم این که اگر گناهانی انجام داده‎ای که قابل قضا کردن نیست طلب عفو و گذشت از خدا بکنی مثلاً اگر دروغ گفته‎ای یا به نامحرم نگاه کرده‎ای، به خاطر آن از خداوند طلب عفو کنی.
–  پنجم اگر باعث تهمت و غیبت شده‎ای اگر می‎توانی از شخصی غیبت شده حلالیت بگیرد اگر نمی‎توانی یا دسترسی نداری برایش طلب رحمت و مغفرت بکن و برای او احسان بکن تا ثوابش عاید او شود.[7] –  دیگر این که سعی کنی با انجام مستحبات و دعا و توسل و قرائت قرآن زنگار گناه را از دل خود بزدایی و دل خود را بر نور ایمان جلا دهی و به رحمت واسعه الهی امیدوار باشی.
ج) وظیفه مومن گناهکار:
انسان گناهکار باید به رحمت خداوند امیدوار بوده و محزون نشود و این نگرانی نشانه پاکی و صداقت می باشد چون افراد مؤمن هم نگران از عذاب الهی هستند و هم امیدوار به رحمت و رحمانیت او می باشند. و لذا اگر برای شخص مقدور است از کسانی که غیبت یا تهمت به آنها روا داشته‎ای طلب حلالیت بطلبد و گذشته را جبران نماید و یا برای آن طلب استغفار از خداوند بکند. و اگر خیانت مالی و اقتصادی کرده‎ است باید آن خیانت مبلغی را به خودشان یا فرزندانشان (اگر خودشان نیستند) برگرداند و لازم نیست بگوید بابت چه کاری است بلکه می تواند به عنوان هدیه یا بهانه دیگر به آنها برگرداند. و اگر حقوق شرعی مثل نماز و روزه دارد آنها را قضا کند و می تواند با هر نماز واجب یک نماز قضا هم بخواند تا نمازهای قضایش تمام شود.
چند نکته مهم
1-  همیشه باید بین ترس از عذاب و امید به رحمت حق تعادل باشد اگر زیاد به احساس گناه می کنید بیشتر به احادیث توبه و بخشش و رحمت حق توجه کنید.
2-  در جبران گذشته تندرویی نکنید کم و پیوسته جبران کنید.
3-  شعر زیر را مرتب بخوانید
گر گنه کردی در توبه‎ست باز                توبه کن کاین در نخواهد شد فراز
«عطار»
4- آیات و روایات مربوط به رحمت الاهی و توبه را روزی سه نوبت مرور کنید. مانند آیه 53 سوره زمر و حدیث اول از کتاب چهل حدیث امام خمینی(ره).
5- اضطراب وافسردگی: فردی که توبه کرده باید به قول و عهد خداوند که فرموده توبه کار را می بخشد اعتماد کند. و تلاش کند به تدریج گذشته را جبران کند. اما اگر احساس گناه فلج کننده و مأیوس کننده مستمر کند احتمالا عامل دیگری مانند اضطراب و افسردگی در میان است و تا این اختلالات درمان نشود احساس گناه باقی می ماند پس در واقع احساس گناه مربوط به این نیست که او نمی داند خدا می بخشد بلکه مربوط به اختلال است که باید با رجوع به روان شناس بالینی درمان شود.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. محمد حسین جعفری، ‌توبه زیباترین پوزش، انتشارات فائز، 1379.
2. علیرضا حسنی، توبه در قرآن و سنت، نشر رایزن، 1378.

پی نوشت ها:
[1] . زمر/53.
[2] . یوسف/87.
[3] . مقاییس اللغه، ج 1، ص 357.
[4] . معراج السعاده، ص 674؛ و جامع السعادات، ج 3، ص 49.
[5] . مطهری، مرتضی، آزادی معنوی، انتشارات صدرا، 1381.
[6] . حسنی، علیرضا، توبه در قرآن و سنت، نشر رایزن، 1378.
[7] . مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، انتشارات مؤسسه علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ ، 1378 ج1.