لطفا در زمینه اهمیت شب‌زنده‌داری وموانع آن توضیحاتی بفرمایید.
پاسخ
مقدمه:
«و اِنّ لِربّکُم فی اَیّامِ دَهرِکُم نَفَحاتٌ الاا فَتَعَرّضُوا لَها وَلا تُعْرِضُوا عَنْها»؛ «بدانید و آگاه باشید که پروردگارتان را در ایام روزگار شما نسیم‌هایی است، هان بکوشید که خود را در معرض آنها قرار دهید و از آنها روی نگردانید». در این موقع سالکِ به سوی خدا جانی گرفته و از تأثیر همان جذبه الهیّه تصمیم می‌گیرد که از عالم کثرت عبور کند و به هر ترتیب که میسور است بار سفر بربندد و از این غوغای پردغدغه و دردناک، خود را خلاص کند.[1]
با توجه به این مقدمه، باید بگویم این سؤال نشانه این است که نسیم لطف الهی بیش از پیش به سوی شما وزیدن گرفته و به شما فهمانده که در شب زنده‌داری و به طور کلی خودسازی گنجی عظیم نهفته است.
برای موفقیت در هر کاری بار اولا درباره اهمیت، جایگاه و فواید آن تفکر کرد. این تفکر، شوق و رغبت را در انسان ایجاد می کند ثانیاً موانع آن را باید شناخت و سعی در بر طرف نمودن آن نمود. بنابراین ابتدا درباره اهمیت شب زنده‌داری و عبادت در شب مطالبی را ذکر نموده و سپس اسباب محرومیت از آن را بیان می‌کنیم.
اهمیت شب زنده داری در آینه قرآن
1. دعوت از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ به نماز شب: « وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛[2] خداوند متعال به پیامبرش می‌فرماید، پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان این یک وظیفه اضافی برای تو است تا پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد.
بعد از ذکر نمازهای فریضه پنج گانه این چنین اضافه می‌کند که پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن بخوان «و من اللّیل فتهجّد به» مفسران معروف اسلامی این تعبیر را اشاره به نافله شب (نماز شب) که در فضیلت آن روایات بی‌شماری وارد شده دانسته‌اند.
غوغای زندگی روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب می‌کند، و فکر آدمی را به وادیهای گوناگون می‌کشاند، به طوری که جمعیت خاطر و حضور قلب کامل در آن بسیار مشکل است، امّا در دل شب و به هنگام سحر و فرونشستن غوغای زندگی مادّی و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقداری خواب، حالت و توجه و نشاط خاصی به انسان دست می‌دهد که بی‌نظیر است.
آری در این محیط آرام و دور از هرگونه خودنمایی و توأم با حضور قلب توجهی به انسان دست می‌دهد که فوق العاده روح پرور و تکامل آفرین است. به همین دلیل دوستان خدا همیشه از عبادتهای آخر شب برای تصفیه روح، حیات قلب، تقویت اراده و تکمیل اخلاص نیرو می‌گرفته‌اند.
2. اسرار استغفار در سحر: « وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ»؛[3]
قرآن کریم سحرخیزی را از شیوه‌های تقوا پیشگان می‌شمارد، به هنگام سحر و آخر شب یعنی آن هنگام که آرامش و صفای خاصی همه جا را فراگرفته است.
3. پاداش سحرخیزان و نیکوکاران: در قرآن کریم به توضیح و چگونگی نیکوکار بودن آنها پرداخته و دو وصف از میان اوصاف آنها را بیان می‌کند.
نخست این که، آنها کمی از شبها را می‌خوابیدند «کانوا قلیلاً من اللیل ما یهجعون»[4] یعنی آنها کمتر اتفاق می‌افتاد تمام شب را بخوابند. دومین وصف آنها را چنین بیان می‌کند، آنها پیوسته در سحرگاهان استغفار می‌کردند: «و بالاسحارهم یستغفرون»؛[5] یعنی در آخر شب که چشم غافلان در خواب است و محیط از هر نظر آرام ، قال و غوغای زندگی مادی فرونشسته، بر می‌خیزند و به درگاه خدا می روند و در ضمن راز و نیاز از گناه خود استغفار می‌کنند.
اهمیت شب زنده داری در آینه روایات:
شب زنده داری چقدر فایده دارد که قرآن کریم و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ آن را امضاء نموده‌اند، مگر می‌شود کسی در شب تاریک از خواب لذیذ دست بکشد، با حالت خشوع و خضوع و شرمندگی با او مناجات کند ولی تأثیر نداشته باشد. اولیای خدا آخرت و سعادت خود را از همین طریق بیمه نموده‌اند و حتی مشکلات دنیوی خود را به وسیله نماز شب حل نموده‌اند. هر کس این راه را پیموده و نتیجه گرفته، به دیگران سفارش می‌کند و می‌گوید رسیدن به مقصد نهایی از طریق نماز شب است.[6]
معصومین ـ علیهم السّلام ـ بهترین الگو برای همه ما هستند و در عصر حاضر هم اولیای خدا مثل امام خمینی (ره) که در حال بیماری نماز شب را ترک ننموده و نشان داد راه همین است. در اینجا هم جهت تیمّن و تبرک بحث از معصومین ـ علیهم السّلام ـ سه حدیث مختصر نقل می‌کنیم که به نماز شب سفارش نموده‌اند:
1. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «علیکُم بصلاهِ اللّیل و لو رکعهً واحدهً»؛ برشما باد به نماز شب اگر چه یک رکعت باشد.[7]
2. سفارش پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به علی ـ علیه السّلام ـ : پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ سه بار به صورت تأکید علی ـ علیه السّلام ـ را سفارش به این نماز نمود: یا علیّ،… و علیک بصلاه اللیل و علیک بصلاه اللیل و علیک بصلاه اللیل؛ یا علی بر تو باد به خواندن نماز شب، برتو باد به خواندن نماز شب، بر تو باد به خواندن نماز شب.[8]
3. شرف مؤمن: قال الصادق ـ علیه السّلام ـ : «شرفُ المؤمنِ صلاتُهُ باللّیل»؛ شرف مؤمن به نماز شب اوست.[9]
امّا اینک به قسمت اصلی بحث یعنی موانع نماز شب می‌پردازیم:
1. گناه، کسی که در طول روز روحش را با گناه آلوده کند، با اعضای بدنش دست به گناه بزند یا با چشمش یا با زبانش و غیره، گناه اثرش را بر انسان می‌گذارد و روح انسان را می‌میراند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در حدیثی می‌فرماید: «انّ الرّجلَ لیذنبُ الذّنبَ فیحرمُ صلاهَ اللّیل و انّ العملَ السّییء اسرعُ فی صاحبه منَ السّکین فی اللّحم»؛ شخصی که به گناه روی می‌آورد از خواندن نماز شب محروم می‌شود و البته اثر کار بد در انسان از اثر چاقوی تیز بر روی گوشت سریعتر است.[10]
در ذیل همین حدیث نورانی به جاست که به دستورالعملی از جمال السالکین و شیخ العارفین حضرت آیت الله العظمی بهجت دام ظله اشاره‌ای کنیم. یکی از طلاب محترم نقل کردند: روزی به خدمت حضرت آیت الله بهجت رسیدم و عرض کردم: آیا می‌شود خودمان به این دستوراتی که از بزرگان رسیده و در کتابها نوشته شده، مانند دستورات مرحوم بیدآبادی عمل کنیم؟ آقا جواب دادند: مرحوم بیدآبادی و بزرگان دیگر برای اسلام زحمات بسیاری کشیدند ولی هر کدام از راه خاصی افراد را به سوی خدا می‌بردند، ولی من راهم این است که دستورالعمل فقط در یک چیز جمع شده، در یک کلمه خیلی کوچک خیلی کوچک و آن «ترک گناه» است. ولی فکر نکن ترک گناه چیز ساده‌ای است. گاهی خیلی مشکل است و تمام دستورات خودشان بعداً می‌آید. ترک گناه مثل چشمه‌ای است که همه چیز را به دنبال دارد. شما گناه را ترک کنید دستورات بعدی و عبادات دیگر خود به خود به سمت شما می‌آید.[11]
2. دروغ: دومین چیزی که مانع نماز شب می‌شود دروغ گفتن است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «اِنّ الرّجلَ لیکذِبُ الکذِبَهُ فیحرمُ بها صلاهَ اللّیلِ»؛ چه بسا مردی به وسیله دروغ گفتن از اقامه نماز شب محروم ماند.[12]
3. زیاد خوابیدن: خوابیدن، یکی از نعمتهای الهی است که به انسان داده شده است، خصوصاً شب برای استراحت و خوابیدن قرار داده شده، همان طور که ارزش خواب در شب از خوابیدن در روز بیشتر است، عبادت در شب از روز باارزشتر است. شب را انسان تقسیم کند، مقداری از آن را برای عبادت و مقداری از آن را برای استراحت قرار بدهد. اگر همه شب را بخوابد زیان کرده و به روح خود ضربه زده است. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ آفات زیاد خوابیدن را چنین بیان می‌کند: «قالت امّ سلیمان بن داود: یا بنیّ! ایّاکَ و کثره النّوم باللّیل فانّ کثره النّوم باللّیل تدعُ الرّجل فقیراً یومَ القیامه»؛ مادر سلیمان بن داود ـ علیه السّلام ـ به سلیمان گفت: فرزندم از زیاد خوابیدن در شب بپرهیز، همانا زیاد خوابیدن در شب باعث تهیدستی و فقر در روز قیامت می‌شود.[13] انسان باید شب را زود بخوابد تا برای نماز شب بلند شود، اگر بنا باشد تا دیر وقت بیدار بماند بعد بخوابد، از توفیق نماز شب خواندن محروم می‌شود.
4. پرخوری: یکی ازچیزهایی که باعث محروم شدن از نماز شب می‌شود پرخوری است. اگر معده را تا به حلقوم از خوردنی‌ها پر کردیم و سپس در بستر نرم و مکان راحتی به خواب رفتیم، همین امر باعث محرومیت از نماز شب می‌شود، پرخوری سبب بخار معده و سستی می شود و نتیجه آن خواب زیاد است که آفتهای زیادی از جمله قساوت قلب می‌آورد، روح را کسل می‌کند و مانع از نماز شب می‌شود. در حدیثی از حضرت علی ـ علیه السّلام ـ آمده:
«از پرخوری دوری کنید که موجب قساوت قلب، تنبلی در نماز و سبب تباهی بدن است».[14]
5. عجب: گاه ی از اوقات، انسان خود را برای بیدار شدن مهیا می‌کند و از آنچه باعث غلبه خواب می‌شود پرهیز می‌کند و به آنچه که در اخبار برای بیدار شدن رسیده متوسل می‌شود ولی باز هم خواب می‌ماند که این لطفی از جانب خداوند متعال نسبت به بنده خود می‌باشد، چرا که این امر بدین خاطر است که وی را از عجب محافظت می‌کند یا اینکه به خاطر تأسف شدید او برای از دست رفتن تهجّد و نماز شب اجر بیشتری به او عنایت فرماید. ولی آنچه از اخبار استفاده می‌شود این امر خیلی اندک و یکی دو شب بیش نخواهد بود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. عزیزی . عباس . فضایل و آثار نماز شب .
2. حضرت امام خمینی (ره) . چهل حدیث .
3. آیت الله علامه تهرانی . رساله لب اللّباب .
4. مصباح یزدی . محمدتقی . پند جاوید .
5. مصباح یزدی . محمدتقی . به سوی او .
پی نوشت ها:
[1] . حسینی تهرانی . سید محمد حسین . رساله لب اللّباب در سیر و سلوک اولی الالباب . ص 24 و 25 .
[2] . اسراء/79 .
[3] . آل عمران/87 .
[4] . زمر/9 .
[5] . ذاریات/17 و 18 .
[6] . رجوع شود به : کتاب فریادگر توحید.
[7] . کنز العمال . ج 7 . حدیث 21431 .
[8] . بحار الانوار . ج 87 . ص 157 .
[9] . غرر الحکم . ص 420 .
[10] . غرر الحکم . ص 420 .
[11] . فریادگر توحید . ص 217 . ناشر : مؤسسه فرهنگی انتشاراتی انصاری . چاپ پنجم .
[12] . بحار الانوار . ج 87 . ص 152 . امالی صدوق . ص 140 .
[13] . بحار الانوار . ج 87 . ص 152 . امالی صدوق . ص 140 .
[14] . غرر الحکم . ص 80 .
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات
