این مطلب به قلمرو فلسفه احکام یا علل الشرایع مربوط می‌گردد که قلمرویی است دور از دسترس عقل آدمی، مگر مقداری که توسط وحی (قرآن) یا مفسّران وحی (سنّت معصومین ـ علیهم السّلام ـ ) به ما ابلاغ گردیده است.
اما در مورد حکمت تحریم روزه در دو عید فطر و قربان نکات ذیل به ذهن می رسد:
الف) حفظ تعادل در جامعه اسلامی
اسلام آیینی است که به تعبیر قرآن «امّت»[1] وسط و دین اعتدال است. یکی از مصادیق این اعتدال برقراری نوعی موازنه میان دنیا و آخرت می‌باشد. نه مانند ملحدین کاملاً آخرت‌گرایی را نفی می‌کند و نه مانند مسیحیت دنیا را به یکباره کنار می‌گذارد. بلکه صراط مستقیم الهی، در این مورد، راه رفتن در خط اعتدال میان دنیا و آخرت می‌باشد. خداوند از زبان قوم بنی‌اسرائیل خطاب به قارون می‌فرماید: بهره‌ات از دنیا را فراموش نکن، اما در عین حال احسان و نیکویی را نیز مراعات نما.[2]
اگر این ویژگی دین اسلام را در کنار آن خصوصیت انسانها قرار دهیم که همواره تمایل به افراط و تفریط و خروج از حدّ اعتدال دارند، می‌توان ربط میان این سخن و فلسفۀ تحریم روزه در این دو عید را درک نمود. روز عید باید روز خوردن و آشامیدن باشد و مقدس مآبی نبایستی چنان بر آدمها مسلط گردد که عید بودن عید را نیز فراموش کنند. به دیگر سخن، عظمت و بزرگی این دو عید به اندازه‌ای است که عید بودن آنها به هیچ عنوان نباید تحت‌الشعاع مسائل دیگر قرار گیرد. روزه گرفتن در این دو روز بدون شک این دو عید بزرگ را کم‌رنگ می‌سازد. و شارع چون به این کم‌رنگ شدن راضی نیست دستور به تحریم داده است. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) به همین مضمون اشاره ایشان می‌فرماید: در روز عید فطر و عید اضحی روزه نباید گرفت؛ چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود که این روزها روزهای خوردن و آشامیدن و شادی کردن است.[3]
ممکن است این شبهه مطرح گردد که اگر فلسفۀ روزه نگرفتن رعایت اعتدال و گرایش نیافتن افراطی به سوی زهد منفی است، چرا در اعیاد دیگر این فلسفه رعایت نشده و روزه تحریم نگردیده است؟!
در پاسخ می‌توان گفت که روزهای عید فطر و عید قربان (به خلاف اعیاد دیگر) در اصل اعیادی عبادی با حالت سابقه عبادی هستند. مثلاًُ عید فطر دنبال ماه مبارک رمضان، و عید قربان دنبال ایام حج می‌باشد. حالت سابقه هر دو عید، عبادت است، آن هم عبادت همراه با زهد و گریز از دنیا. در ماه رمضان یک ماه تمرین زهد و دنیاگریزی انجام می شود و در ایام حج نیز این زهد در قالب مناسک خاص عبادی انجام می گیرد؛ بنابراین مناسب است که جهت رعایت اعتدال، یک روز هم زهد کنار گذاشته شود.
ب) افزایش روحیه تعبد
وقتی انسان یک ماه را به دستور خداوند از خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب پرهیز کرده و دستورات مختلف روزه را رعایت کرده است حالا در پایان ماه رمضان به دستور همان کسی که تا امروز می گفت نخور و ننوش باید بخورد و بیاشامد تا تعبد و اطاعت بی چون و چرای عبد از معبود جایگاه پیدا کند و ارزیابی شود که از بین انسانها، چه کسانی متعبد به دستورات فرمانده هستند و چون چرا نمی کنند.
ج) تعظیم عید وحدتزا
عید فطر و عید قربان دو عید بزرگ تمام مسلمین در سرتاسر جهان است؛ و باعث ایجاد وحدت کلمه مسلمانان جهان، تجدید حیات امت اسلامی، اعلان عمومی دین و تعظیم شعائر دین می‌باشد. عظمت و بزرگی این دو عید به اندازه‌ای است که عید بودن آنها نباید تحت‌الشعاع هیچ مسأله ای قرار گیرد. روزه گرفتن در این دو روز بدون شک این دو عید بزرگ را کم‌رنگ می‌سازد؛ چون اگر روز عید فطر هم روزه گرفته می شد فرقی با سی روز قبل نداشت و اهمیت آن چندان روشن نمی شد؛ خداوند چون به این کم‌رنگ شدن راضی نیست دستور به حرمت روزه در این دو عید بزرگ داده است.
د) روز جوایز و هدایا
در روایتی آمده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) روز عید فطر را «یوم الجوائز» یعنی روز جوایز نامیده است.[4] در بعضی تعابیر آمده است که این دو روز و نیز ایام دیگری که روزه در آنها حرام است، مانند ایام تشریق و نیز در نفی روزه در سفر، هدیه‌ها و یا صدقات خداوند است بر بندگانش، و سزاوار نیست که صدقه و هدیه را ردّ نماییم.[5] رد احسان شخص کریم خلاف ادب و ناپسند شمرده می شود. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: مردى محضر رسول خدا(صلی الله علیه وآله) مشرّف شد و عرض کرد :اى رسول خدا! آیا در سفر، روزه ماه رمضان را بگیرم؟ پیامبر فرمود: خیر. آن مرد گفت: ای رسول خدا! گرفتن روزه در سفر بر من آسان و سهل است؟ حضرت فرمود: «خدای عزّ و جل بر مریض‌ها و مسافران در ماه رمضان صدقه داده و آن این است که به ایشان اجازه افطار داده است. آیا یکى از شما دوست دارد وقتى به کسى صدقه‌اى می‌دهد آن شخص صدقه را ردّ کرده و قبول ننماید؟».
هـ) سازگاری آداب و اعمال خاص این روز با ممنوعیت روزه
آداب خاص این مهمانی ویژه خدا که بعد از مهمانی ماه رمضان قرار دارد مثلاً می گوید قبل از جمع شدن در فضای آزاد و صحرای باز برای اقامه نماز عید فطر[6]، از نعمت خرمای من تناول کنید[7] و اگر دیگری هم مهمان شما بود به او هم اطعام کنید[8] و نماز عید را در زیر آفتاب بخوانید[9]، به ضمیمه فحوای آنچه در مورد روزه روز عرفه گفته شده مبنی بر اینکه اگر روزه باعث ضعف و بیحالی برای خواندن دعاهاى عرفه می شود بهتر است روز عرفه را روزه نگیرد[10]، این را می رساند که روزه نبودن در عید فطر حکمی مطابق با فطرت و معقول است.
و) روز مسرت و شادابی
در این که هر سال چند روز عید همه مسلمین باشد منافع بسیاری وجود دارد؛ از جمله مسرت دل های مردم،[11] که این غالباً با صله ارحام و ضیافت آنان و اطعام مستمندان و… همراه است، و این امور با صیام کمتر سازگار است.
در پایان باز هم تأکید می‌کنیم که اینها فقط احتمالاتی است که به ذهن می رسد و فهم فلسفۀ واقعی احکام وقتی محقق می شود که از زبان معصومین بیان شده باشد.
رضا محمدی
[1] بقره: 143.[2] قصص: 77.
[3] نوری طبرسی، حاج میرزا حسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 407 هـ . ق، ج 7، ص 551.
[4] قَالَ النَّبِیُّ ص إِذَا کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نَادَى مُنَادٍ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِکُمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ جَوَائِزُ اللَّهِ لَیْسَتْ کَجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوکِ ثُمَّ قَالَ هُوَ یَوْمُ الْجَوَائِز (ابن طاووس، إقبال الأعمال (ط – القدیمه)، ج1، ص: 282).
[5] شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 2، ص 239.
[6] خواندن نماز عید در زیر سقف کراهت دارد(امام خمینى، توضیح المسائل، مسأله 1444، ص 324).
[7] افطار کردن با خرما، قبل از نماز عید فطر مستحب است(امام خمینى، توضیح المسائل، مسأله 1439، ص: 323).
[8] قَالَ کُلْ تَمَرَاتٍ یَوْمَ الْفِطْرِ فَإِنْ حَضَرَکَ قَوْمٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَطْعِمْهُمْ مِثْلَ ذَلِک (ابن طاووس،إقبال الأعمال (ط – القدیمه)، ج1، ص: 281).
[9] مستحب است نماز عید فطر و قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخوانند (امام خمینى، توضیح المسائل، مسأله 1433و مسأله 1434، ص 323).
[10] تحریر الوسیله – ترجمه، ج1، ص: 555.
[11] ر.ک: ترجمه المیزان، ج6، ص339.
