نویسنده: مهدی خانی

امام و سازمان هرم گونه ی او
امام (علیه السلام) در تنظیمات تشکیلات و ارتباط و تماس خود با پایگاه های مردمی و پیروان خویش تأکید می کرد که در سازمان، نظام هرمی را رعایت کنند. او خود، در قله و رأس هرم به عنوان رهبر، کارهای خود را در خفا انجام می داد و فرمان ها و دستورات خود را به نواب خود صادر می کرد. دیگران به منزله شاخ و برگ ها بین او و وکیلان او که در مناطق دور پراکنده بودند، حلقه ی پیوند بین امام و پایگاه های وسیع مردمی بودند. انتخاب افراد به وسیله ی امام برای تصدی سفارت و برعهده گرفتن وکالت مخصوص ، براساس ژرفای اخلاص و وفاداری آنان بود نه بالا بودن سطح فرد از نظر فقاهت و یا از نظر دانش.( ادیب، 1366 ، ص 291) .

مناطق دارای وکیل در زمان فعالیت سازمان وکلا
از آنچه که گذشت ، مناطقی که وکلا در ادوار مختلف فعالیت سازمان وکالت درآنها ، مشغول فعالیت بودند، شامل نواحی مختلف شیعه نشین در جزیره العرب ، شمال آفریقا ، عراق و ایران بود. اسامی شهرها و مناطقی که طبق شواهد تاریخی ، فعالیت وکلا درآن مناطق اثبات شده و یا مرتبط با سازمان وکالت بوده اند، بدین قرار است: مدینه ، مکه، یمن، بحرین، مصر، مغرب، کوفه، بغداد، سامرا، بصره، واسط، مداین، نصیبین، موصل، قم، آوه، ری، قزوین ، همدان، دینور، قریسین ، آذربایجان، اهواز، نواحی مختلف خراسان و ماوراء النهر همچون: سبزوار، نیشابور، مرو، کابل، سمرقند، کش، بخارا و برخی از دیگر مناطق شیعه نشین ایران. ( مجله موعود ، شماره 38، ص 43)

تحلیل و بررسی
پس از سیر توصیفی وکلا و سازمان نمایندگان ائمه (علیهم السلام) در دوران هر کدام از ائمه اینک به بررسی و تحلیل موارد ذیل می پردازیم:

تحلیل در خصوص اسباب و عوامل تعیین نمایندگان
با کمی تأمل در خصوص زندگانی ائمه ( علیهم السلام) و زمان انتخاب وکلا و نمایندگان ، دلایل و عوامل زیر را در ضرورت انتخاب وکلا می توانیم برشمریم:
1- بعد مسافت بین مناطق شیعه نشین و مراکز استقرار امامان شیعه ( علیه السلام) که همواره مشکلی عمده در دستیابی شیعیان به آن حضرات بود.
2- وجود جو اختناق و خفقان حاصل از فشار خلفای عباسی بر مردم و علویان و امامان شیعه که همواره ارتباط مستقیم بین شیعیان و امامان را دشوار می کرد.
3- عدم دسترسی شیعیان به امامان ( علیهم السلام) به دلیل حبس، شهادت، یا غیبت آنها.
4- آماده سازی افکار شیعیان جهت آماده شدن و مواجه با شرایط عصر غیبت.
مشاهده می شود ، آنچه توسط امام صادق (علیه السلام) پایه ریزی شده؛ به خوبی نتیجه دارد، واین وکلای امام عصر ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) در نواحی مختلف شیعه نشین بودند که واسطه ی ارتباطی بین شیعیان و نواب اربعه را فراهم می آوردند.

ویژگی های وکلا
سازمان وکلا و افرادی که به عنوان وکیل ائمه بودند، مسلماً هیچ یک از افراد عوام و معمولی جامعه نبودند و امامان شیعه ( علیهم السلام) با شرایط خاصی ، یک فرد را به عنوان وکیل و نماینده ی خود برمی گزیدند که از جمله آن شرایط می توان از عدالت ، وثاقت ، رازداری ، نهان کاری، نظم ، دقت، کاردانی و احتیاط یاد کرد. و همچنان که ذکر شد ژرفای اخلاص و وفاداری به ائمه نیز از دیگر خصوصیات وکلا بوده است.چون اخلاص، عمیق به دنبالش اراده ای نیرومند است و امامان به دنبال این گونه افرادی بودند تا در مقابل فشارهای احتمالی خلفای عباسی از اسامی و نحوه کار سازمان وکلا و رهبری این سازمان چیزی نگویند تا لطمه ای به نحوه عملکرد سازمان نخورد.

سؤال: آیا از وکلای ائمه (علیهم السلام) کسانی بودند که از طرف خود ائمه طرد شوند .چرا؟
پاسخ به این سؤال در نگاه اول شاید منفی باشد ولی با کمی دقت در تاریخ می توان کاملاً فهمید که کسانی بالاتر از وکلای ائمه همه در زندگانی دچار لغزش شده اند و در بحث وکلا هم موارد معدودی در تاریخ به چشم می خورد که برخی از وکلای امامان ( علیهم السلام) به خاطر دنیادوستی ، جاه طلبی ، حسادت، عقاید و افکار باطل و افراطی و… راه انحراف پوئیده و نهایتاً به خاطر شدت انحرافات خود از سوی امامان ( علیهم السلام) طرد و عزل و به تبع آن ، مطرود و منفور جامعه ی شیعه گشتند. اسامی این وکلا بدین قرار است: علی بن ابی حمزه، بطائنی، زیاد بن مروان قندی، عثمان بن عیسی رواسی، احمد ابی بشر سراج، منصور بن یونس، حیان سراج، هشام بن ابراهیم راشدی عباسی ، صالح بن محمد بن سهل، فارس بن حاتم بن ماهویه قزوینی ، عروه بن یحیی نخاس، احمد بن هلال کرخی عبد تایی، محمد بن علی بن بلال، محمد بن علی شلمغانی. ( مجله موعود ، ش38، ص 44 ).

مهم ترین وظایف وکلا
با کمی دقت در زندگانی وکلا ونحوه ارتباط ایشان با مردم و ائمه موارد زیر را می توان جزء مهم ترین وظایف سازمان وکلا نام برد:
1- نقش مالی، یا دریافت وجوه شرعی ، هم چون خمس ، زکات، نذر، و یا هدایای شیعیان و تحویل آنها به امامان شیعه ( علیهم السلام) و مصرف آنها در مواردی همچون: مصرف بر ضد حاکمیت عباسی و رفع نیازهای اقتصادی امامان ( علیهم السلام) و شیعیان نیازمند؛
2- نقش ارتباطی بین مناطق شیعه نشین و مراکز استقرار ائمه ( علیهم السلام) به وسیله ی نامه ، ملاقات حضوری پیک و قاصد و یا طرق خارق العاده.
3- نقش علمی و ارشادی نسبت به شیعیان، به ویژه در جریان انتقال امامت به امام بعدی.
4- نقش سیاسی و مبارزاتی بر ضد حاکمیت عباسی از طریق فعالیت مخفیانه ای که به انسجام و تقویت شیعیان و امامان آنها می انجامید.
5- نقش اجتماعی و خدماتی نسبت به ائمه (علیهم السلام) و شیعیان، از طریق حضور در میدان شیعیان و رفع نیازها و مشکلات ایشان.
6- نقش مبارزاتی بر ضد منحرفان و مدعیان دروغین وکالت و بابیت برای ائمه (علیهم السلام) که به ویژه در آستانه ی عصر غیبت و در این عصر ، رو به فزونی نهادند.
7- نقش حفاظتی نسبت به امامان و شیعیان.
8- نقش آماده سازی نسبت به ورود شیعه به عصر غیبت.

نقش ائمه ( علیهم السلام) در رهبری این تشکیلات
توجه به نقش و جایگاه تاریخی تشکیلات مخفی وکالت ، می تواند شناخت دقیق تری نسبت به حیات و سیره ی امامان شیعه ( علیهم السلام) در اختیار ما بگذارد. هر گاه تصور کنیم که امامان ما با وجود فشارها و سخت گیری های فراوان از سوی حکام بنی عباس ، از طریق نمایندگان خود، یک شبکه ی ارتباطی فعال و مطمئن بین خود و شیعیان در اقصی نقاط شیعه نشین فراهم آورده بودند و بدین ترتیب ، شیعیان می توانستند بدون این که خود مجبور به سفرهای دور و دراز برای پرسیدن سؤالات یا تحویل وجوه شرعی و امثال آن شوند، با مراجعه به وکلا و نمایندگان امامان ( علیهم السلام) مشکل خود را حل کنند و از خطرات مراجعه و ارتباط مستقیم با امامان نیز مصون بمانند؛ به اهمیت کار امامان ( علیهم السلام) در تشکیل و ساماندهی شبکه ی ارتباطی وکالت بهتر واقف شویم. بدین صورت است که امامان شیعه (علیهم السلام)نه به عنوان افرادی گوشه گیر منعزل از مردم و شیعیان ، بلکه به عنوان رهبرانی که با دقت و زیرکی تمام، یک شبکه ی مخفیانه ارتباطی با شیعیان در اقصی نقاط را راهبری می کردند؛ لحاظ خواهند شد.مروری بر اسامی شهرهایی که به عنوان نواحی مرتبط با سازمان وکالت معرفی شد، ما را به گستردگی کار این شبکه ی ارتباطی رهنمون خواهد شد.شبکه ای از یک سو تا شمال آفریقا و از سوی دیگر تا عراق و سپس مناطق مختلف شیعه نشین در ایران و حتی برخی از نواحی خراسان قدیم و ماوراء النهر گسترش یافته بود.

فقاهت ؛ ثمره وکالت
پس از وفات علی بن محمد سمری چهارمین نایب خاصّ حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در نیمه ی شعبان سال 329 هجری، غیبت کبری آغاز شد و این غیبت تا ظهور امام عصر ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) ادامه دارد.با شروع غیبت کبری در «سازمان وکالت» پس از حدود دو قرن فعالیت ، به کار خود پایان داد ووظایف آن به صورت دیگری ، توسط فقهای شیعه در دوران غیبت کبری ادامه یافت؛ از این رو، می توان « سازمان فقاهت» را جانشین « سازمان وکالت» قلمداد نمود. در این عصر دیگر امام زمان ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) نایب خاصی ندارد و امور مردم به فقهای جامع الشرایط که ما از آن به « ولایت فقیه» تعبیر می کنیم سپرده شده است. در این عصر ، امور و شؤون سیاسی ، فرهنگی ، اجتماعی و برنامه های عمل مردم تحت نظارت و رهبری ولیّ فقیه ، مجتهد جامع الشرایط اداره می شود.اسحاق بن یعقوب می گوید: از عثمان بن سعید نخستین نایب خاص امام زمان ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) خواستم تا نامه ی مرا به آن حضرت برساند، در آن پرسیده بودم: در عصر غیبت (کبری)به چه کسی مراجعه کنیم.امام زمان ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) با خطّ خودشان ، در پاسخ سؤال من ، چنین مرقوم فرمود.
… واما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا ، فإنّهم حجتّی علیکم وأنا حجه الله علیهم … در حوادث و رخدادها به راویان حدیث ما ( فقها) مراجعه کنید، که آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا برآنها می باشم.( اشتهاردی، 1373 ،صص 994 و 995 به نقل از کشف الغمه ،ج3، ص457)
و امام حسن عسکری ( علیه السلام) فرمود: فأمّا من کان من الفقهاء صائناً لنفسه، حافظاً لدینه مخالفاً علی هواه ، مطیعاً لأمر مولاه، فللعوام أن یقلّدوه؛ هر کدام از فقها که نگهدارنده نفس خود از انحراف و گناه ، نگهبان دین خود و مخالف هوای نفس خود و مطیع فرمان مولایش خدا است، بر مردم لازم است که از او تقلید کنند.( اشتهاردی 1373 ،ص 995 به نقل از احتجاج طبرسی، ج2 ، ص 263 ).
از آغاز غیبت کبری بود که سازمان فقاهت به صحنه آمده و نقش پویایی شیعه را بر عهده گرفته و در یک جمله کوتاه مهمترین ثمرات سازمان وکالت را چنین می توان گفت: 1- آماده کردن شرایط جهت مواجه شدن مردم با عصر غیبت.2- جایگزین کردن فقاهت به جای وکالت و پویا شدن فقه شیعه جعفری.

منابع :

1- ادیب، عادل، “زندگانی تحلیلی پیشوایان ما” ، ترجمه اسرا مبشری ، 1366 ، چاپ ششم ، نشر و فرهنگ اسلامی .
2- محمدی اشتهاردی ، محمّد، ” سیره چهارده معصوم ( علیهم السلام) “، 1377 ، چاپ اول، نشر مطهر.
3- رفیعی ، علی ،” تاریخ تحلیلی پیشوایان،”، 1383 ، چاپ دوم ، انتشارات تحسین.
4- مجله ی موعود ، شماره 38.
5- شریف قرشی ، باقر، ” زندگانی امام هادی (علیه السلام)” ، 1371 ، چاپ اول ، انتشارات اسلامی.
6- شریف قرشی ، باقر، “زندگانی امام حسن عسکری (علیه السلام) ، 1371 ، چاپ دوم، انتشارات اسلامی.
7- محمدی اشتهاردی، محمد، ” نگاهی بر زندگی امام صادق (علیه السلام) ، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش ، ج1.1 .
8- محمدی اشتهاردی ، محمد، “نگاهی بر زندگی امام هادی (علیه السلام)”، سازمان ع.س ارتش ،ج.1.1
محمدی اشتهاردی ،محمد،” نگاهی بر زندگی امام حسن عسکری (علیه السلام) “، سازمان ع.س .ارتش ج .1.1.