وقف با انگیزه کاری و دگراندیشی، سابقه طولانی در تاریخ بشر داشته است. رویکرد انسان به این امر، ریشه در میل او به ماندگاری و جاودانگی دارد، چرا که انسان با صرف بخشی از دارایی اش در امور عام المنفعه نامش را جاودانه می سازد. از سویی وقف به عنوان بارزترین مصداق احسان، تعاون و عمل صالح ماندگار، منشأ خدمات علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه است که از این دیدگاه مورد استقبال دولت ها بوده و هست و از گذشته های دور بخش عظیمی از عمران روستاها، نوسازی راه ها و قنات ها و نیز پیشرفت شهرها بر اثر برکات نهاد وقف صورت می گرفته است.
اسناد و شواهد در ایران باستان نیز گویای این مطلب است که تشکیلات یا از سوی دولت ها در این خصوص ترتیب داده شده بود. هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان به عنوان دولت هایی مقتدر که در پی هم سرزمینی وسیع را اداره می نمودند و از این تشکیلات برخوردار بوده اند، در این زمینه پیش قدم می باشند. ظهور ادیان به ویژه دین مبین اسلام، وقف را معنایی روشن تر بخشیده است. رهنمودهای قرآن کلام آسمانی مسلمانان در تشویق انسان ها به خیرات و نکوهش مال اندوزی و نیز عملکرد پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار در ترویج این سنت حسنه، نقشی عظیم ایفا نموده است. رونق یافتن این امر در شکوفایی اوضاع اقتصادی و اجتماعی کشورهای اسلامی، تأثیر چشمگیری داشت. موقوفات به عنوان ثروت های عمومی و منبع درآمدی برای عموم مردم مورد توجه حکام و دولت ها قرار گرفته و به صورت نهادین درآمده. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، وقف و اوقاف، فلسفه دیگری یافت و بسیاری از موقوفات احیا گشته و درآمد آنها صرف نیات واقفین با رنگ مذهبی گردیده، چنان که امام خمینی (ره) در این مورد فرمودند:
اگر تبلیغات دولت رایج شود، خواهید دید که از همین نذر و وصیت چه خدمت هایی به کشور و توده مردم می شود و بی شک نیمی از اداره کشوررا این گونه چیزها می چرخاند.

تاریخچه وقف بعد از اسلام
نظر به این که ورزش پهلوانی زورخانه متعلق به اولین امام شیعیان جهان حضرت علی (ع) می باشد. و آن حضرت در مدت عمر شریف خود به امور وقف، اهمیت می داد بر آن شدیم تا سلسله مقالاتی در خصوص وقف ارائه نماییم.
پس از ظهور دین اسلام، وقف با تأثیر پذیری از جهان بینی اسلام و اعتقاد به معاد به صورتی استوار و جهت دار مطرح گردید. بینش اسلامی باعث شدکه روز به روز بر شمار موقوفات افزوده شود، تا جایی که بسیاری از مساجد، مدارس، بیمارستان ها، و… دارای املاک موقوفی شدند، تا از این راه مخارج آنها تأمین شود.
معصومین علیهم السلام که الگوهای عملی در مسیر تکامل بشر می باشند، در عمل به این موضع پیش قدم بودند و اموال زیادی را برای مصارف مختلف وقف می کردند.

اولین واقف در اسلام
ابن هشام می گوید: نخستین صدقه موقوفه در اسلام زمین های “مخیریق” است که آنها را با وصیت در اختیار رسول خدا قرار داد و پیامبر آنها را وقف کرد. شرح جریان بدین قرار است:
مخیریق از عالمان بزرگ اهل کتاب در مدینه بود. وی مردی ثروتمند بود و پیامبر را بسیار دوست داشت؛ از این رو در روز شنبه ای که جنگ احد آغاز شد به یهودیان گفت: شما می دانید یاری دادن محمد بر شما لازم است، پس برخیزید و او را یاری دهید. آنها گفتند امروز شنبه است و طبق عقیده خودمان نباید کاری انجام دهیم . مخیریق گفت شما شنبه ای ندارید سپس اسلحه خود را به دوش گرفت و برای یاری پیامبر به سمت احد حرکت کرد. وی قبل از حرکت، به خویشانش چنین وصیت کرد: اگر من امروز کشته شدم، دارایی من در اختیار محمد (ص) خواهد بود تا بنابر رهنمود خدا، در هر راهی که صلاح می داند صرف کند. هنگامی که جنگ شروع شد، با دشمنان پیامبر جنگید و کشته شد. پیامبر (ص) اموال اورا پذیرفت و وقف کرد. دارایی او هفت نخلستان بود که به “حوائط سبعه” معروف است؛ از این رو اولین واقف در اسلام، پیامبر اکرم (ص) است که اموال مخیریق را وقف کرد.

موقفات حضرت علی (ع)
حضرت علی (ع) نخلستان های زیادی را پس از آباد کردن وقف می کرد، همچنین چاه ها و قنات هایی حفر و سپس آنها را برای مصارف مختلف مسلمانان وقف می کرد.
امام صادق (ع) می فرماید: پیامبر (ع) زمینی از انفال را در اختیار گذاشت و آن حضرت در آن جا قناتی حفر کرد که آب آن را “ینبع” نامید و آن قنات را وقف زائران خانه خدا کرد. در وقف نامه علی (ع) آمده است: «علی بنده خدا، امیر مؤمنان، دو مزرعه “آبی نیزر” و “بغیبغه” را برای فقرای مدینه و در راه ماندگان وقت کرد تا خداوند روز قیامت چهره او را از حرارت آتش مصون دارد، پس فروخته و بخشیده نمی شود.

موقوفات امام علی (ع) در مدینه
با توجه به تحقیقات انجام شده پیرامون موقوفات حضرت علی (ع) در مدینه مشخص گردیده که «نادی المدینه الادبی؛ باشگاه ادبیات مدینه» که مجمعی از ادیبات و فرهنگیان مدینه منوره محسوب می شود، طی کنفرانسی که در اسفندماه سال 86 برگزار گردید، از موقوفات حضرت علی (ع) درمنطقه مدینه منوره در خور توجه می باشد.
منبع:نشریه روشنان، شماره 5