نویسنده:علی رضائی
منبع:جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی
منافقان در غیاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم ساختمان مسجد را به پایان رساندند، پس از جنگ تبوک، نزد حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمدند و گفتند: دوست داریم که پیش ما بیایید و با ما در آن مسجد نماز گزارید; حضرت فرمود: «لباس مرا بیاورید تا بپوشم و با آنان بروم».
در این هنگام آیات فوق نازل شد و پرده از نقشه‎ی پلید آنان برداشت; بی درنگ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گروهی از اصحاب را خواندند و به آنان دستور دادند که مسجد را آتش بزنند و بقایای آن را ویران کنند و جای آن برای مدتی محل زباله شد.[1] همان گونه که از این آیات بر می‌آید، بنیانگذاران این مسجد در زیر نقاب این نام مقدس، اهداف شومی را دنبال می‌کردند. بر این اساس، خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد که در چنین مسجدی که برای زیان رساندن به مسلمانان و گستردن کفر و الحاد در جامعه‎ی اسلامی بنا شده است هرگز قیام به عبادت نکند و به جای آن شایسته است پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مسجدی به نماز ایستد که بر اساس تقوا و هدفی الهی بنیاد شده است. به اعتقاد مفسران و تأیید روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ ، مراد از این مسجد، همان مسجد «قبا» است که در مقایسه با مسجد «ضرار» آمده است.[2] هر چند بنا بر روایات که از رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است[3]، این احتمال نیز وجود دارد که مراد، مسجد رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم باشد; اما با توجه به تعبیر «اوّل یوم» در این آیه‎ی شریفه و با توجه به اینکه مسجد قبا نخستین مسجدی بود که پس از هجرت نبوی ساخته شد، احتمال اول، مناسبتر به نظر می‌رسد.
سپس قرآن به ویژگی دیگر این مسجد اشاره کرده و فرموده است:
(فیه رجالّ یحبّون ان یتطّهروا…).
در اینکه مراد از طهارت در این آیه، پاکیزگی صوری و اجتناب از پلیدی‌های ظاهری است یا پاک شدن از گناهان و طهارت معنوی، در میان مفسران اختلاف است[4]. پاره ای از روایات طهارت ظاهری را تأیید می‌کند[5]. البته این روایات دلیل بر منحصر بودن مفهوم آیه به این مصداق نیست، یعنی ممکن است منظور از طهارت در اینجا هر گونه پاکیزگی صوری یا معنوی باشد.
در هر صورت، از این بحث چنین بر می‌آید: مسجد که کانون ایمان و تقوا و محیط پاکی و قداست و مرکز تبلور عبودیت و نیایش در برابر پروردگار جهان است، بایسته است که شالوده و اساس آن بر تقوا و پاکی بنا شده باشد و پاسداران و دست اندرکاران آن افرادی مؤمن، پرهیزکار و مصمم باشند و هر گاه بنایی برای اغراض نا پاک با نام مقدس مسجد به وجود آید، باید در هدم و از بین بردن آن کوشید، چنانکه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم دستور ویران کردن و به آتش کشیدن مسجد «ضرار» را صادر فرمودند.

کانون هدایت
(فی بیوت أذن اللّه أن ترفع و یذکر فیها اسمه یسبّح له فیها بالغدوّ و الآصال)[6] «در خانه‌هایی که خداوند اجازه داده است که رفعت یا بند و در آنها نام او به بزرگی یاد شود، در این خانه‌ها هر صبح و شام مردان با ایمان به تسبیح او مشغولند».
«زمشخری»در ذیل این آیه‎ی کریمه گفته است: «کلمه‎ی فی بیوت» در این آیه به کلمه «کَمِشْکاهٍ» در آیه‎ی قبل:
(اللّه نور السّموات و الأرض مثل نوره کمشکاه فیها مصباح المصباح فی زجاجه…).
وابسته است و مراد از «بیوت» در اینجا مساجد است.[7] «علاّمه طباطبایی»[8] کلمه «فی بیوت» را به «کمشکاهٍ» یا به جمله‎ی «یهدی» در آیه بعد متعلق دانسته است و باز گشت هر دو را به یک معنا می‌داند، که از مصادیق یقینی این بیوت، مساجدند که صرفاً برای این کار ساخته شده اند.
همچنان که فرمود:
(و مساجد یذکر فیها اسم اللّه کثیرا).[9] «و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می‌شود».
در «کشف الاسرار» در ذیل این آیه آمده است که «ابن عباس» گفت:
«المساجد بیوت اللّه فی الارض و هی تضیء لاهل السماء کما تضیء النجوم لأهل الأرض».[10] «مساجد خانه‌های خدا در زمین است. همان گونه که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند، مساجد نیز برای ملکوتیان نور افشانی می‌کنند».
بنابراین، از مصادیق بارز این بیوت، مساجدند که چنین ویژگی‌هایی دارند.

پایگاه ضد ستم
(و من أظلم ممّن منع مساجد اللّه أن یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها…).[11] «و کیست ستمکارتر از آن که منع کرد و باز داشت مردم را از مساجد و در خرابی آنها کوشید، تا نام خدا را در آنجا بر زبان نیاید و بزرگ نشود».
بعضی از مفسران، نزول این آیه را در پیشامد «حدیبیه» دانسته‌اند که مشرکان عرب نگذاشتند رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم و اصحابش به مکه وارد شوند.[12] برخی دیگر گفته‌اند که این آیه اشاره به خرابی بیت المقدس (70 سال بعد از میلاد مسیح) به دست سپاه «تیطس» رومی دارد، که شهر و مجسمه‎ی سلیمان را به کلی ویران کرد و آثار یهود و اوراق تورات را سوزاند.[13] از مضمون این آیه چنین استفاده می‌شود که چون مساجد در طول تاریخ همواره پایگاه‌های وحدت و همدلی و سنگرهای مبارزه علیه طاغوت و فساد بوده است، کافران و اهل شرک و نفاق با ترس از این مراکز آنها را برای خویش خطری جدی به حساب آورده‌اند.

خانه‌ی خدا در زمین
از پیامبر اکرم- صلی اللّه علیه و آله- روایت شده است که خداوند فرمود:
«الا ان بیوتی فی الارض، المساجد، تضیء لأهل السماء کما تضیء النجوم لأهل الارض.»[14] «مساجد خانه‌های من در زمینند، همانگونه که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند، مساجد نیز برای اهل آسمان نور افشانی می‌کنند.»

محبوب‌ترین مکان
رسول گرامی اسلام- صلی اللّه علیه و آله- فرمود: «المساجد مجالس الأنبیاء : مساجد، جایگاه پیامران است». [15] در خبری دیگر، پیامبر- صلی الله علیه و آله- می‌فرمایند:
«المساجد بیوت المّتقین، و من کانت المساجد بیته ضمن الله له بالروح و الراحه و الجواز علی الصراط».[16]

پی نوشت ها:

[1]. واحدی نیشابوری، علی: اسباب النزول، ترجمه محمد جعفر اسلامی، انتشارات بنیاد علوم اسلامی، تهران، صص 175 و 176.
[2]. المیزان، ج 9، ص 622.
[3]. تفسیر الضوح رازی، ج 5، ص 253.
[4]. مجمع البیان، ج 5، ص 73.
[5]. المیزان، ج 9، ص 622.
[6]. نور / 36.
[7]. الکشاف، ج 3، ص 68.
[8]. المیزان، ج 15، ص 178.
[9]. حج / 41.
[10]. کشف الاسرار، ج 6، ص 536.
[11]. بقره / 114.
[12]. المنار، ج 1، ص 431.
[13]. المنار، ج 1، ص 431.
[14]. مستدرک الوسائل، صص 213 و 359
[15] . مستدرک الوسائل، صص313 و 359.
[16] . هال ناقه: صص 359 و 554.