نویسنده: آیت الله سیدمحمّدتقی مدرسی
مترجم: محمد تقدمی صابری

نگاهی به درونمایه و محورهای سوره ی حشر
سوره ی حشر با تسبیح پروردگار و بیان عزّت او که در طرد کافران تجلی یافته است آغاز شده، با نامهای نیکوی پروردگار پایان می پذیرد و در میان این آغاز و پایان، برادری ایمانی، که مسلمانان را به یکدیگر پیوند می دهد، بیان شده، حال آنکه کافران را به هم پیوسته می پنداری، لیک در حقیقت قلبهایشان از هم پراکنده است.
بر این بنیان، در سوره دو محور، جای گرفته که مانند پیوند رود با سرچشمه و درخت با ریشه های ژرف آن، با یکدیگر در پیوند هستند.
زیرا تسبیح خدا و پاک دانستن او از شریکان و ذوب شدن در بوته ی توحید او و سایه گرفتن زیر پرچم ستایش او، که نامهای نیکوی پروردگار را به اهتزاز درمی آورد… به تمامی، پایه ی جامعه ایمانی است که از موانع مادّی درمی گذرد و ریشه ی درخت ویژگیهای آرمانی، همچون همبستگی و ایثار است. سرچشمه ی نهرهای حکمت نیز، جهاد و عزّت الهی است.
آیات سوره، اینگونه با شتاب درگوشهای شنوا جاری می شود و دلها را از کینه ها پاک می سازد و در جای جای آن، بذر مُحبّت می نشاند.
بیایید به استقبال باران نوری رویم که از آیات مبارک این سوره، فرو می ریزد:
از آن رو که پروردگار، قدّوس است، آنچه در آسمانها و زمین جای گرفته، تسبیح گوی اوست و او شکست ناپذیر و سنجیده کار است. (آیه 1) و از آن رو که شکست ناپذیر است، از میان اهل کتاب، کسانی را نابود ساخت که به رسالت کفر ورزیدند و با آن سرِ جنگ برداشتند. خداوند، آنان را تا به روز حشر از سرزمینشان، که در آن ریشه دوانده بودند، بیرون کرد، آنان گمان نمی بردند که از سرزمین خود بیرون شوند و شما نیز گمان نمی بردید… چرا؟ زیرا اینان هنگامی که به رسالت الهی کفر ورزیدند و با پیامبرش درافتادند، با خدا درافتاده بودند و از نشانه های بزرگی خدا این است که در برابر کسانی که با او درمی افتند، سخت کیفر است. ( (آیات 2-4)
سیاق از رهگذر نکاتی پی در پی، بیان اصول همبستگی اجتماعی میان مسلمانان را می آغازد:
1- آنچه خدا بدون جنگ به رسم غنیمت بهره ی پیامبر خود گردانید، برای خدا، پیامبر و ستمدیدگانِ مسلمان است. ( (آیات 5-6)
2- هدف از توزیع ثروت این است که تنها در دستان ثروتمندان انباشته نگردد. (آیه 7)
3- بینوایان مهاجری که برای خشنودی خدا از دیارشان رانده شدند و خداوند و پیامبرش را یاری کردند، همان مردم درست گفتار و سزاوار غنایم می باشند. (آیه 8)
4- انصار که پیش از مهاجران در سرای ایمان جای گرفتند، نسبت به غنایمی که مهاجران گرفته اند در دلهاشان حسدی نمی یابند و هرچند در خودشان نیازی ضرور باشد، آن را بر خویش، پیش می دارند و از آن رو که خداوند آنان را از خست نفسشان مصون داشت، ایشانند که رستگارانند. (آیه 9)
(آیات سوره به تدریج از همبستگی اجتماعی آغاز می شود تا به بالاترین مراحل برادری ایمانی، که در ایثار متجلی است، برسد و گویا این بینش، محور تمامی سوره است.
5- برای آنکه روند برادری در طول نسلها باقی بماند، مؤمنان از خدا برای کسانی آمرزش می طلبند که پیش از خودشان ایمان آورده اند. (آیه 10)
6- مؤمنان همواره از پروردگار خویش می خواهند تا هر کینه ای را نسبت به برادران مؤمن خود، از دلهایشان بزداید. (آیه 10)
7- همانگونه که قرآن در داستان انصار (مردمان مدینه) و مهاجران (مردمانی که از مدینه نبودند) نمونه ای آرمانی از برادری ایمانی میان انسانها، عرضه می دارد و ایثار و دوستی آنان را بیان می کند، نمونه هایی نیز از واقعیت منافقان (منافقان اهل مدینه) و کافران اهل کتاب (از دیگر مردمان) پیش می نهد، که چگونه خیانت بر روابط آنان حکمفرما شد؛ منافقان به اهل کتاب وعده داده بودند که اگر به آنها حمله شد، یاریشان می کنند و خداوند گواه است که آنان قطعاً دروغگو هستند. قرآن همچنین مثالهای دیگری از واقعیت کار یهود عرضه می دارد که آنان چگونه چنگ در زدن به نیروی خداوندی را از دست دادند، پس آنها را می بینی که از مسلمانان در هراسند، همانگونه که به سبب آنچه در میانشان جریان دارد، دلهایشان پراکنده است، زیرا آنان مردمانی اند که نمی اندیشند. ( (آیات 11-15)
رابطه ی شیطان نیز با کسانی که از او پیروی می کنند، چنین است؛ او انسانها را به کفر فرمان می دهد (و آرزوی پیروزی را در سر آنها می پروراند)، لیک از آنها دست می کشد و می گوید: من از پروردگار جهانیان در هراسم و فرجام کار این دو، آتشی است که در آن جاودانند. (آیات 16-17)
8- برای اینکه روحیه ی پرهیزگاری، که اصل هر کار خیری است، در میان امّت رشد کند، پروردگار ما را فرمان می دهد تا بنگریم برای سرای خویش، که فردا روز بدان می شویم، چه پیش فرستاده ایم. پروردگار ما را می فرماید تا همواره او را یاد کنیم، زیرا آن که خدای را فراموش کند، خدای نیز او را به خودفراموشی دچار می کند. بر اساس فرموده ی خدای، ما باید بکوشیم تا از اهل بهشت باشیم (همانهایی که پیشتر به آنها اشاره شد که چگونه در حالی که نیازی مبرم دارند، دیگران را بر خویش پیش می دارند) و باید از فرجام اهل دوزخ برحذر باشیم، زیرا دوزخیان با بهشتیان برابر نیستند؛ بهشتیانند که کامیابانند. ( (آیات 18-20)
در پایان سوره، پروردگار به پیامبر و مؤمنان با بیان نامهای نیکویش هدیه می دهد، آن هم از رهگذر (آیاتی که اگر بر کوهی فرو فرستاده می شدند، از بیم خدا فروتن و از هم پاشیده می شد.
اگر در این نامها اندیشه کنیم و از آنها آگاهی یابیم، ذوب شدن در بوته ی توحید و بیرون شدن از خسّت نفس به اذن پروردگار ممکن می شود. ( (آیات 21-24)
منبع مقاله :
مدرسی، سید محمدتقی؛ (1386)، سوره های قرآن: درونمایه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمی صابری، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ اول.