«صلوات» یا همان ذکر «اللّهم صَلّ علی محمدٍ و آلِ محمد»، جمله‌ای است که شاید هر روز بارها در نماز یا غیر آن، به زبان می‌آوریم، ولی معمولا مثل اذکار دیگر غریب و مهجور است. مشکل اینجاست که ذکرِ زبانی هست، اما توجه به معنا و مفهوم آن نیست! تنها می‌گوییم و از آن رد می‌شویم، گویی اصلا ذکری نگفته‌ایم. و تا وقتی این غفلت و بی توجهی در کار باشد، توفیقی هم از جانب خدا رفیق راه انسان نمی‌شود.
ذکر صلوات ریشه در قرآن مجید دارد، آنجا که خداوند در کتاب کریمش می فرماید: «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً»(احزاب، 56): همانا خداوند و ملائکه او بر پیامبر تحیّت و رحمت می فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده اید شما هم بر او رحمت و سلام فرستید.
این آیه شریفه، بیانگر اوج عظمت و شرافت و قداست حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) نزد خدای تعالی است. به راستی او عزیز و محبوب خداست.
صلوات بر محمد و آل محمد، در حقیقت به منظور زنده نگه داشتن نام و مکتب او در خاطرها، و در نتیجه، تأسّی مداوم به مکارم اخلاق او و خاندان مبارکش است. آری نام و یاد پیامبر اکرم و اهل بیت کریمش باید پیوسته در میان اهل دین زنده و جاری باشد، تا بلکه انسان را در مسیر حق اسلام محمدی پابرجا نگه دارد.
معنای صلوات بر محمد و آل محمد
معنای «صلّ» چیست و صلوات به چه معنی است؟ در این ذکر، که در واقع یک دعاست، از خدا چه می خواهیم؟
این کلمه که فعل امر از «صَلَو» است و جمع آن «صلوات» می شود، در اصل به معنی حُسن ثناء و رحمت و تحیّت است.(1) در این ذکر از خداوند خواسته می شود که محمد (صلی الله علیه و آله) و آل طاهرینش را مشمول ثنای نیکو و رحمت و برکت و تحیت خود گرداند؛ و این یعنی همان چیزی که در آیه کریمه‌ی فوق مطرح شده: (إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ…).
اما «محمد» (صلی الله علیه و آله) کیست؟ آیا هنگام ذکر صلوات، به شخصیت و منزلت او توجه داریم؟
او خاتم و گل سرسبد پیامبران الهی و حبیب خداست. صلوات بر محمد و آل محمد، در حقیقت به منظور زنده نگه داشتن یاد و نام و مکتب او در خاطرها، و در نتیجه، تأسّی مداوم به محاسن و مکارم اخلاق او و خاندان مبارکش است. آری نام و یاد پیامبر اکرم و اهل بیت کریمش باید پیوسته در میان اهل دین زنده و جاری باشد، تا بلکه انسان را در مسیر حق اسلام محمدی پابرجا نگه دارد. چنانکه در سلام نماز هم موظفیم به آن حضرت سلام بدهیم (السّلامُ علیک أیّها النبیّ و رحمه الله و برکاتُه)؛ این «سلام» هم می تواند در حکم همان «صلوات» باشد، یعنی همان حفظ یاد پیامبر اکرم و نیز تعظیم و تکریم مقام بلند ایشان.
«آل محمد» چه کسانی هستند؟ ذکر نام آنها در کنار پیامبر اکرم هنگام گفتن این ذکر، به چه منظور است؟
آنان اهل بیت و ذرّیه‌ی پاک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) هستند و به توصیه خود حضرت، هنگام صلوات، در کنار آن حضرت یاد می شوند. بعد از نزول آیه «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ…» از رسول اعظم پرسیدند، صلوات بر شما چگونه است؟ فرمود بگویید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِید».(2)
همچنین امام حسن (علیه السلام) ضمن بیان فضایل خود، خطاب به معاویه فرمودند: «وَ فَرَضَ اللهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) الصَّلَاهَ عَلَى نَبِیِّهِ (صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) عَلَى کَافَّهِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ، کَیْفَ الصَّلَاهُ عَلَیْکَ فَقَالَ: قُولُوا: “اللَّهُمَ صَلِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ” فَحَقٌّ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْنَا مَعَ الصَّلَاهِ عَلَى النَّبِیِّ فَرِیضَهً وَاجِبَهً».(3)
خدای عزوجلّ سلام و درود بر پیامبر خود را بر همه مؤمنان واجب کرد. سپس اصحاب پرسیدند صلوات بر تو چگونه باید باشد؟ حضرت فرمودند: بگویید: “اللَّهُمَ صَلِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ”؛ پس بر هر مسلمانی واجب است که همراه پیامبر اکرم، بر ما (اهل بیت) نیز سلام و تحیت فرستد.
به همان دلیل که در مورد پیامبر اعظم گفته شد، ذکر نام و حفظ یاد اهل بیت مکرم آن جناب نیز لازم است. بر طبق «حدیث ثقلین» در کنار قرآن کریم، تمسک و پیروی از آنان موجب هدایت انسان است.(4) آنان دروازه‌های شهر علم پیامبرند؛ «أنا مدینهُ العلمِ و علیٌّ بابُها»(5) برای رسیدن به شهر علم و حکمت و معرفت، باید از درهای آن عبور کرد.
امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه سجادیه، این ذکر شریف را به طور معنا داری 68 بار تکرار کرده اند، و این مطلب علاوه بر اینکه نشانه اهمیت ذکر صلوات است، قطعاً حاکی از توجه آن حضرت به زنده و برپاداشتن یاد و نام اهل بیت (علیهم السلام) در میان جامعه‌ای است که از سنت پیامبر اکرم و خاندان مبارک او فاصله‌ها گرفته‌اند.
امام صادق (علیه السلام): هنگامی که یکی از شما می خواهد دعا کند، ابتدا بر پیامبر اکرم درود و تحیت فرستد، چرا که صلوات بر پیامبر، دعایی است که از سوی خدا پذیرفته می شود، و خداوند کریم تر از آن است که بخشی از دعا را قبول کند و بخش دیگر را رد کند.
اهمیت صلوات بر محمد و آل محمد
* «الْبَخِیلُ حَقّاً مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ».(6)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: بخیل واقعی کسی است که نام من نزد او برده شود، ولی بر من صلوات نفرستد.
* «مَا فِی الْمِیزَانِ شَیْءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلَاهِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد».(7)
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: (روز قیامت) در میزان اعمال، چیزی سنگین تر (و گرانبها تر) از «صلوات بر محمد و آل محمد» وجود ندارد.
* «إِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ فَلْیَبْدَأْ بِالصَّلَاهِ عَلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ)، فَإِنَّ الصَّلَاهَ عَلَى النَّبِیِّ (صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) مَقْبُولَهٌ، وَ لَمْ یَکُنِ اللهُ لِیَقْبَلَ بَعْضَ الدُّعَاءِ وَ یَرُدَّ بَعْضاً».(8)
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هنگامی که یکی از شما می خواهد دعا کند، ابتدا بر پیامبر اکرم درود فرستد، چرا که صلوات بر پیامبر، دعایی است که از سوی خدا پذیرفته می شود، و خداوند کریم تر از آن است که بخشی از دعا را قبول کند و بخش دیگر را رد کند.
* «حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) قَالَ أَخْبِرْنَا عَنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ یَوْمَ الْجُمُعَهِ فَقَالَ الصَّلَاهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِائَهَ مَرَّهٍ بَعْدَ الْعَصْرِ وَ مَا زِدْتَ فَهُوَ أَفْضَل».(9)
حماد بن عثمان از امام صادق (علیه السلام) پرسید: بهترین اعمال در روز جمعه چیست؟ امام فرمودند: بعد ازعصر صد مرتبه صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد، و هرچه بر آن بیفزایی بهتر است.
_________________________
پی نوشت:
1. لسان العرب، ابن منظور، ج14 ص465.
2. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص433.
3. الکافی، کلینی، ج2 ص494.
4. الارشاد، شیخ طوسی، ج1 ص233.
5. التوحید، شیخ صدوق، ص 307.
6. الامالی، شیخ طوسی، ص564.
7. معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص246.
8. الامالی، شیخ طوسی، ص172.
9. المحاسن، خالد برقی، ج1 ص59.
