نویسنده: دکتر قاسمعلی کوچنانی

کتاب شناسی شیخ مفید
مفید که در فنون مختلف علم- همچون کلام، فقه، اصول، رجال، تفسیر، نحو و شعر- یگانه ی عصر خویش بود(1) تعلیم و آموزش را بسیار مهم می دانست و از این رو در این امر بسیار کوشا بود و همین امر سبب گردید که شاگردان بسیاری را تربیت کند. (2)
او به نیکی دریافته بود که یادگیری می بایست از خردسالی آغاز شود به این جهت در مکتب خانه ها و کارگاههای بافندگی جستجو می کرد و کودکان تیزهوش و مستعد را در نظر گرفته و با دادن پولی به پدر و مادرانشان، آنها را در اختیار خود گرفته به آنها دانش می آموخت. (3)
از کیفیت مجالس درس این دانشمند سترگ و کتبی که تدریس می نمود اطلاع دقیقی نداریم لیکن می توان از لابه لای فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی آگاهیهایی در این باره به دست آورد: شیخ طوسی در ترجمه ی شیخ مفید پس از ذکر جمله ای از کتب وی در فقه و کلام مانند مُقنعه در فقه، ارشاد، ایضاح، افصاح، الفصول من العیون و المحاسن و اشاره به سایر کتابهایش می نویسد: ما همه ی این کتابها را در محضر وی آموختیم، برخی را بر وی خواندیم و برخی دیگر را بارها برمی خواندند و ما می شنیدیم. (4) دوران شاگردی شیخ طوسی پنج سال آخر عمر شیخ مفید- یعنی پس از ورود شیخ به بغداد در سال 408 تا سال وفات مفید 413-بوده است. در طریق شیخ طوسی به بسیاری از کتابها، نام شیخ ابوعبدالله مفید به چشم می خورد.
نجاشی نیز در کتاب رجال بارها نام شیخ مفید را به عنوان «شیخنا ابوعبدالله» یا «محمد بن محمد» و غیر آن، در ذکر طرق به کتابها، آورده است.
در ظاهر، شیخ مفید اجازه ی روایت این کتابها را به شیخ طوسی و نجاشی داده است. (5)
نجاشی در پاره ای از موارد تصریح می کند که کتابهایی را بر شیخ مفید قرائت کرده آنها را از وی آموخته است. این کتابها عبارتند از:

الف: کتابهای کلامی و حِکمی
1-کتاب تنبیه، تألیف اسماعیل بن علی نوبختی(رقم68)
2-کتاب کرّ و فر، تألیف حسن بن علی بن ابی عقیل عُمانی(رقم100)
این دو کتاب هر دو در موضوع امامت بوده اند.
3-کتاب آراء و دیانات، از حسن بن موسی نوبختی متکلّم نامدار.
کتاب آراء و دیانات کتابی بزرگ و نیکو و مشتمل بر دانشهای بسیار است(6).

ب: کتابهای فقهی
1-کتاب احکام العبید، تألیف حسین بن علی بن سفیان بزوفری(رقم162).
2-برخی از کتابهای ابن قولویه
نجاشی در شرح حال ابن قولویه می گوید:.. و بر وی شیخ ما ابوعبدالله فقه خواند و از وی بار دانش بر دوش کشید و هر آنچه مردمان در وصف وی از نیکویی و وثاقت و فقاهت گویند، وی برتر از آن است و او راست کتابهای نیکو. سپس 23 کتاب را نام می برد و می نویسد: اکثر این کتابها را بر شیخ ما ابوعبدالله[مفید] رحمه الله و بر حسین بن عبیدالله [غضائری] رحمه الله خواندم(رقم 318).
کتابهای شیخ مفید بیشتر در کلام یا فقه بوده است. با یک نگاه کوتاه به عناوین این کتابها درمی یابیم که مفید اکثر آنها را در دفاع از مکتب اهل بیت عصمت علیه السلام و برطرف کردن شبهات مخالفین و زدودن اندیشه های ناصواب و پاسخ به پرسشهای گوناگون که از دور و نزدیک به حضورش می رسید نگاشت. بسیاری از کتابهای فقهی مفید و کتابهای تاریخی وی مانند ارشاد نیز در حقیقت کتاب کلامی اند، این همه به اقتضاء شرایط زمان و برای حفظ کیان تشیّع بوده است.
شیخ مفید در سالهای آخر عمر خود جلسات حدیثی داشته که در آن روایاتی چند، در دو محور امامت و اخلاق، املا‌ می نموده است، این مجموعه احادیث، کتابی ارزشمند به نام امالی را پدید آورده است که موضوع بحثی مستقل است(7).

کتاب های شیخ مفید
مورّخان نزدیک به دویست کتاب بزرگ و کوچک را برای او ذکر کرده اند.
اما اسامی برخی از کتابهای چاپ شده به ترتیب حروف الفبایی عبارتند از:
1-اجوبه المسائل السرویه، النجف، المطبعه التجاریه.
2-الاختصاص، طهران 1379هـ.
3-الارشاد، طهران 1297 و 1308هـ.
4-اصول الفقه(ضمن کتاب کنزالفوائد).
5-الاعلام فیما اتّفقت الامامیه علیه من الاحکام، النجف، 1370هـ.
6-الإفصاح فی امامه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، النجف 1368هـ.
7-الامالی المتفرّقات، النجف، 1367هـ.
8-اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، تبریز،‌1371هـ.
9-کتاب ایمان ابی طالب، چاپ شده در نفائس المخطوطات، بغداد 1383هـ.
10-کتاب فی تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام علی سائر اصحابه، النجف، المطبعه التجاریه.
11-الجمل: النضره فی حرب البصره، النجف 1382هـ.
12-جوابات المسائل الجارودیه، النجف، المطبعه التجاریه.
13-رساله فی تحقیق الخبر المنسوب الی النبی، النجف، المطبعه التجاریه.
14-رساله فی تحقیق لفظ المولی، النجف، المطبعه التجاریه.
15-رساله فی الرّد علی الباقلانی، النجف، المطبعه التجاریه.
16-رساله فی سبب استتار الحجه علیه السلام، النجف 1370هـ.
17-رساله فی السهو(ضمن کتاب البحار)، 297/6.
18-شرح عقائد الصدوق، تبریز 1371هـ.
19- الفصول المختاره من العیون و المحاسن، النجف، المطبعه الحیدریه.
20-اللطیف من الکلام، تبریز1371هـ.
21-مختصر فی الغیبه، النجف 1370هـ.
22-المسائل الصاغانیه، النجف، 1370هـ.
23-المسائل العشره فی الغیبه، النجف، 1370هـ.
24-مسّارالشیعه، تبریز 1313هـ.
25-مسأله فی خبر ماریه، بغداد، 1375هـ.
26-مسأله فی الغیبه، النجف، 1370هـ.
27-مسأله فیمن مات و لم یعرف امام زمانه، النجف 1370هـ.
28-مسأله فی النص الجلی، بغداد، 1375هـ.
29-المقنعه فی الفقه، طهران 1276هـ.
30-الهدایه فی الفقه، طهران 1276هـ. (8)
و رساله هایی که عمدتاً در سال 1372ه. ش مطابق با سال 1413هـ. ق به مناسبت کنگره ی جهانی هزاره ی شیخ مفید، جدیداً چاپ شدند و یا بعضاً تجدید چاپ شده اند عبارتند از:
31-الاشراف، با شماره(37)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ. ق.
32-اقسام المولی فی اللسان، با شماره (11)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
33. الاعلام بما اتّفقت علیه الامامیه من الاحکام، شماره(36)، تحقیق: الشیخ محمّد الحسون، قم 1413هـ.
34. التذکره بأصول الفقه، شماره(34)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
35. تحریم ذبائح اهل الکتاب، شماره(43)، تحقیق:الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
36. احکام النّساء، شماره(38)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
37. تزویج علی بنتَهُ مِن عُمر، شماره(47)، تحقیق: عصام عبدالسیّد، قم، 1413هـ.
38. تصحیح الاعتقادات الامامیه، شماره(6)، تحقیق: حسین درگاهی، قم، 1413هـ.
39-تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام، شماره(16)، تحقیق: علی موسی الکعبی، قم، 1413هـ.
40-الحکایات، شماره(9)، تحقیق: السیّد محمدرضا الحسینی، قم، 1413 هـ.
41-رساله حول حدیث «نحن معاشر الانبیاء لانورث… »، شماره(19)، تحقیق: مالک المحمودی، قم، 1413هـ.
42-رساله حول خبر ماریّه، شماره(28)، تحقیق: الشیخ مهدی الصباحی، قم، 1413هـ.
43-جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه، شماره(42)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
44-الرساله الاُولی فی الغیبه، شماره(22)، تحقیق: علاء آل جعفر، قم، 1413هـ.
45-الرساله الثانیه فی الغیبه، شماره(23)، تحقیق:علاء آل جعفر،‌قم، 1413هـ.
46-الرساله الثالثه فی الغیبه، شماره(24)، تحقیق: علاء آل جعفر، قم، 1413هـ.
47. الرساله الرابعه فی الغیبه، شماره(25)، تحقیق: علاء آل جعفر، قم، 1413هـ.
48-رساله فی عدم سهوالنبی صلی الله علیه و آله، شماره(10) تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
49-رساله فی معنی المولی، شماره(12)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
50-رساله فی المهر، شماره(41)، قم، 1413هـ.
51-شرح المنام، شماره(17)، تحقیق: شیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
52-الکافئه فی ابطال توبه الخاطئه، شماره(31)، تحقیق: علی اکبر زمانی نژاد، قم، 1413هـ.
53-الفصول العشره فی الغیبه، شماره(21)، تحقیق: الشیخ فارس الحسون، قم، 1413هـ.
54-المسائل الطّوسیّه، شماره(50)، تحقیق:السیّد العلوی، قم، 1413هـ.
55-مسئله فی النص علی علی علیه السلام، شماره(14)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
56-مسارّالشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه، شماره(27)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
57-المسح علی الرجلین، شماره(44)، تحقیق:الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
58-کتاب المزار، مناسک المزار، شماره(33-32)، تحقیق: سید محمدباقر الابطحی، قم، 1413هـ.
59-المسائل الصاغانیه، شماره(48)، تحقیق: السیّد محمّد القاضی، قم، 1413هـ.
60-مسائل العویص، شماره(39)، تحقیق:الشیخ محسن احمدی، قم، 1413هـ.
61-مسأله اُخری فی النص علی علی علیه السلام، شماره(15)، تحقیق: محمّدرضا الانصاری، قم، 1413هـ.
62-المسائل الجارودیه، شماره(45)، تحقیق: الشیخ محمدکاظم مدیر شانچی، قم، 1413هـ.
63-مسأله فی الاراده، شماره(7)، تحقیق: الشیخ مهدی نجف، قم، 1413هـ.
64-المسائل العکبریه، شماره(49)، تحقیق: علی اکبر الالهی الخراسانی، قم، 1413هـ(9).

دسته بندی تألیفات شیخ مفید
آثار شیخ مفید را می توان در سه دسته عمده قرار داد:
دسته ی نخست: تألیفات مستقلی که در موضوعات مختلف نگاشته شده و بسیاری از آنها با عنوان مسئله یا مسائل می باشد حدود 120 عنوان از آثار مفید اینگونه اند.
دسته ی دوم: آثاری که در جواب سؤالات گوناگون که از گوشه و کنار مملکت پهناور اسلامی از ناحیه افراد و یا اهالی شهرهایی چون گرگان، رقّه، حرّان، خوارزم، مازندران، شیراز، صاغان، طبرستان، موصل، نیشابور، و از شرق تا غرب کشور اسلامی به حضورش می رسید، نگاشته شده که حدود 45 عنوان را شامل می شود.
دسته ی سوم: تألیفاتی که در نقض و ردّ آثار دیگران نگاشته شده که حدود 35 عنوان را دربرمی گیرد.

کلام و فقه محور اساسی فعالیتهای شیخ مفید
با یک بررسی اجمالی در آثار موجود شیخ مفید و عناوین آثار مفقودش بدین نتیجه می رسیم که محور اساسی فعالیتهای مفید را دو زمینه ی کلام و فقه تشکیل می دهد و کتابهایی که به نحوی از انحاء به یکی از این دو زمینه بازنگردد، اندک است. ما در میان آثار بر جای مانده مفید به کتاب حدیثی برنمی خوریم جز کتاب مزار و کتاب امالی، که این کتاب دوم هم، املاهای مفید و تألیف دیگری است. کتاب نخست نیز از گرایش فقهی و کتاب امالی از گرایش کلامی برکنار نیست.
ارشاد مفید که از مهمترین منابع در شناخت تاریخ زندگانی ائمه می باشد در واقع کتابی است کلامی، نگاشته شده با انگیزه های کلامی، و برای اثبات امامت امامان، بسیاری از کتابهای فقهی مفید نیز رنگ کلامی دارد.
با این دید اکثر کتابهای مفید کتاب کلامی بوده و پس از آن کتابهای فقهی بالاترین نقش را دارا می باشند و آثاری چون مسّارالشیعه در تاریخ ولادت امامان یا مزار و موضوعات دیگر اندک است. (10)

روش کار مفید
مارتین مکدرموت در اندیشه های کلامی شیخ مفید تحت عنوان«روش کار مفید» می نویسد: «شیخ مفید در خانه یا در مسجدش واقع در گذرگاه درب الرّیاح کَرخ، مجلس بحثی فراهم آورده بود که درِ آن به روی همه ی اهل دانش باز بود(11). در اوقات مختلف در مجالس بحث ائمه دیگر شرکت می جست. مثلاً [‌در مجلس] الشریف عبدالله محمد بن طاهر موسوی که پدرش تا ایام مرگش در 346 نقیب علویان بود(12) [ شرکت می کرد]. امیر عضدالدّوله را رسم بر آن بود که در مجالس بحث مفید شرکت می جست. (13) نشانه ای از حیثیت مفید به عنوان معلمی آن است که او را برای تربیت دو پسر نقیب ابواحمد الحسین بن موسی الموسوی، یعنی رضی و مرتضی برگزیدند»(14).
ابن ابی الحدید حکایتی را در این خصوص نقل کرده است: شبی مفید در خواب دید که حضرت فاطمه علیها السلام دختر پیغمبر صلی الله علیه و آله دست حسنین را گرفته و نزد او آورده و خواسته است که به ایشان درس دهد. مفید شگفت زده از خواب بیدار شد. صبح روز بعد فاطمه بنت نصر، محاطِ در خدمتگزاران همراه با دو پسرش، الرضی و المرتضی به مدرس او آمد و از وی خواست که به آنان درس دهد(15).
پس از مرگ ابواحمد در 396، پسرش سیدرضی(متولد 359) که از 381 منصب نیابت پدرش را یافت، نقیب بغداد شد و تا زمان مرگش در 406 همین سِمت را داشت. پس از آن این منصب به برادرش سید مرتضی(متولد 355) رسید که او نیز به نوبه ی خود تا سال مرگش در 436 نقیب علویان بغداد بود. (16)

پی نوشت ها :

1. مقالات فارسی، ج55، 104 به نقل از سیر اعلام النبلاء، ج344/17، الوافی بالوفیات، ج1، ص 16.
2. همان.
3. همان.
4. همان، به نقل از: فهرست شیخ طوسی، رقم 696.
5. همان، ص 105.
6. همان، به نقل از رجال نجاشی،‌ رقم 148.
7. شبیری، مقالات فارسی، ج55، صفحات 107-108.
8. آل یاسین، محمدحسن، مقاله ی «محمدبن محمد بن النعمان الشیخ مفید»، در المقالات و الرسالات، ج22، صفحات 12-13. به مناسبت کنگره ی جهانی هزاره ی شیخ مفید، 1413هـ. ق
9. برای اطلاع بیشتر از بقیه کتابهای شیخ مفید به کتاب اندیشه های کلامی شیخ مفید رجوع شود.
10. شبیری، سید محمدجواد، مقالات فارسی، ج55، صفحات 140-141.
11. ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد، 1358ه. ق، هشتم، 11.
12. شیخ مفید، الفصول، صفحات1، 11.
13. ذهبی، العبر، سوم، 114.
14. ماسینیون، قاضیان و نقیبان، صفحات 264-263.
15. شرح نهج البلاغه، قاهره، 1959، اول، 41.
16. ماسینیون، قاضیان و نقیبان، ص 264.
منبع مقاله :
کوچنانی، قاسمعلی(1388)، مدافع حریم تشیّع(مروری بر زندگی و آثار شیخ مفید)، تهران: همشهری، چاپ اول