« فراموش» و «به یاد آوری» حقیقتا چگونه است؟ یعنی مکانیزم ساز و کار یادسپاری مناسب و جلوگیری از فراموشی مطالب چیست؟
این سوال به روان شناسی حافظه و مکانیزم یادسپاری و فراموشی مربوط می‌شود. به طور کل همه یادگیری‌های ما با حافظه سر و کار دارد، در حافظه تمامی‌تجربه‌های زندگی، اطلاعات آموخته شده و اندیشه و تفکرات انسان بایگانی می‌شود.
یادسپاری و یادآوری در واقع کنش مطلوب حافظه است؛ یعنی اگر حافظه خوب کار کند و فرایند آن به طور صحیح اجرا شود، نتیجه اش یادگیری و یادآوری است و فرد می‌تواند مطالب را خوب یاد بگیرد. اما فراموشی نشان دهنده کارکرد ناسالم و ساز و کار معیوب حافظه محسوب می‌شود.
ماهیت حافظه:
برای تبیین حافظه دیدگاه‌های مختلف وجود دارد. در یکی از مشهورترین دیدگاهها که به نظریه حافظه سه گانه معروف است، عقیده بر این است که محرک‌ها یا دروندادها از زمانی که توسط گیرنده‌های حسی دریافت می‌شوند، تا زمانی که به صورت یادگیری در می‌آیند، از سه حافظه نسبتاً مستقل گذر می‌کنند.
الف: حافظه حسی؛ محرک‌های اطلاعات ابتدا وارد حافظه حسی می‌شوند. حافظه حسی جایی است که وقتی فرد مطلبی را متوجه می‌شود، بدون دقت از آن می‌گذرد و در حافظه اثر خاصی نمی‌ماند و در کمتر از یک یا دو ثانیه فراموش می‌گردد.
ب: حافظه کوتاه مدت؛ پس از حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت است. اگر فرد به مطلبی توجه کند و آن را بشناسد، حداکثر تا 30 ثانیه در حافظه کوتاه مدت باقی می‌ماند. گنجایش حافظه کوتاه مدت محدود است و 2 + یا ـ 7 ماده را در خود جای می‌دهد. در حافظه کوتاه مدت اگر اطلاعات، تکرار و مرور شوند و با اطلاعاتی که قبلاً آموخته شده، مرتبط گردد، به حافظه بلندمدت انتقال می‌یابد.
ج: حافظه بلندمدت؛ این آخرین مرحله حافظه است که وقتی اطلاعات از طریق تکرار و تمرین بدان انتقال یافتند، یادگیری کامل می‌شود. این حافظه از نظر گنجایش نامحدود و از نظر مدت زمان نگهداری نیز اطلاعات را برای مدت‌های طولانی در خود نگه می‌دارد.[1]
ماهیت فراموشی از نظر روان شناسی
فراموشی به معنای دقیق آن نقطه مقابل یادگیری است. بنابراین، تبیین فراموشی از نظر علمی‌آن است که مطالب و موضوعات را اصلاً یاد نگرفته‌ایم یا درست یاد نگرفته‌ایم. پس فراموشی دو علت کلی دارد:
الف) مشکل یادسپاری: برخی اطلاعات در مسیر انتقال از حافظه حسی به حافظه کوتاه مدت و از آن جا به حافظه بلند مدت، یعنی قبل از آن که یادگیری حاصل شود، حذف گردیده است.
ب) مشکل یادآوری: براساس تحقیقات انجام شده آن چه وارد حافظه بلندمدت شده، هیچگاه از آن محو نمی‌گردد، هر چند ممکن است به عللی دور از دسترس ما باشد و نتوانیم در مواقع لازم از انبار حافظه بیرون آوریم. عدم دسترسی به اطلاعات که اصطلاحاً فراموشی گفته می‌شود به یکی از دو علت زیر است:[2]
1. مشکل در بازیابی؛ علت این که ما پاره ای از اطلاعات قبلاً آموخته شده را نمی‌توانیم به یاد آوریم این است که ما در بازیابی آنها ناتوانیم، و الّا مطالب در حافظه ما موجود هستند. این حالت درست مانند پرونده ای است که در بایگانی ذهن موجود است اما ما شماره آن را در دست نداریم. یا وقتی در جستجوی کتابی در کتابخانه بزرگ، هستیم؛ اگر ندانیم کتاب مورد نظر، با چه رمزی و در کجا قرار داده شده، نمی‌توانیم آن را پیدا کنیم.
2. تداخل؛ علت دیگر، که برخی اطلاعات را نمی‌توانیم به یاد آوریم این است که اطلاعات یاد گرفته شده با هم تداخل کرده و در هم مخلوط می‌شوند. بعضی اوقات اطلاعات تازه یادگرفته شده با اطلاعاتی که از قبل آموخته ایم، تداخل می‌کنند و مانع یادآوری آنها می‌شوند که از آن به «تداخل پس گستر» تعبیر می‌شود، و گاه نیز برعکس، یعنی اطلاعاتی که قبلاً آموخته شده سبب می‌شود که نتوانیم اطلاعات تازه آموخته شده را به یاد آوریم که اصطلاحاً «تداخل پیش گستر» نامیده می‌شود.[3]
روش‌های مؤثر در تقویت حافظه و پیشگیری از فراموشی
1. توجه و تمرکز بر موضوع؛ عامل فراموشی در مرحله حافظه حسّی عدم توجه نسبت به موضوع است بنابراین سعی کنیم کلیه عواملی را که می‌تواند مخلّ به توجه کامل بر موضوع باشد، از بین ببریم. مخصوصاً از مطالعه موضوع‌های مشابه به دنبال هم خودداری کنیم. هیچ وقت برای دو امتحان در یک روز مطالعه نکنیم؛ چون مطالب در یک دیگر تداخل می‌کنند. عوامل مزاحم را از محیط و ذهن خود حذف کنیم. گاه می‌شود که در هنگام مطالعه اندیشه نامربوطی ذهن ما را به خود مشغول می‌کند، در حالی که چشمان ما کماکان بر روی کلمات به پیش می‌رود، اما حواس ما به جای دیگر است. ناگهان به خود می‌آییم و می‌بینیم که دو، سه صفحه را همین طوری خوانده ایم. توجه باعث می‌شود که یادگیری به خوبی صورت بگیرد و مطالب از حافظه حسی و کوتاه مدت وارد حافظه دراز مدت گردد.
2. سازماندهی مطالب؛ یکی از روش‌های مؤثر در تقویت حافظه و یادگیری مفید، سازماندهی مطالب است. پژوهش‌ها حاکی از آن است که هر اندازه اندوخته‌های حافظه را بیشتر سازمان دهیم، به همان اندازه بازیابی و یادآوری آنها آسان تر خواهد شد.
3. تصویرسازی ذهنی: در بحث یادگیری امور تصویری زود تر آموخته می‌شوند. به همین دلیل افراد مکان‌ها و فیلم‌ها را زودتر یاد می‌گیرند و بعدا به راحتی بازیابی می‌کنند. بنابراین اگر کسی بتواند مطالب درسی را به صورت تصویر در آورد، سرعت یادگیری آنها را بیشتر می‌کند. به عنوان مثال مطالب را به صورت نمودار و جدول در آورد. یا مکان‌های آشنا را در ذهن مجسم کند و بعد هر مطلبی را در یک جا قرار دهد. مثلا هر مطلبی را در یک ضلع یک طاقچه قرار دهد. در زمان یادآوری مطالب هر گاه طاقچه را در ذهن مجسم کند، مطالبی که در هر سمت آن وجود دارد نیز به خاطر می‌آورد.
4ـ مرور ذهنی مطالب: مطالب هر چه تکرار شوند بهتر یاد گرفته می‌شوند. در نتیجه در زمان یادآوری نیز زودتر به خاطر می‌آیند.
5ـ عمق پردازش: هر چه ذهن بیشتر با مطلب درگیر باشد، بهتر آن را یاد می‌گیرد و زودتر به یاد می‌آورد. تفکر در باره مطالب آموخته شده عمق پردازش آنها را افزایش می‌دهد. چنین مطالبی زودتر به خاطر می‌آیند.
6ـ ایجاد حس کنجکاوی: هر چه ذهن انسان در مورد یک مطلب کنجکاو باشد، برای یادگیری آن مشتاق و آماده است. در نتیجه پس از یادگیری زود آن را فراموش نمی‌کند. به عنوان مثال اگر شما مدت‌ها سؤالی در ذهن دارید و همواره دنبال جواب آن می‌گردید، زمانی که جواب آن را می‌یابید، با یک بار خواندن آن را می‌آموزید و به راحتی هم فراموش نمی‌کنید.
7ـ چندرسانه‌ای کردن: هر مطلبی که هم شنیده شود، هم گفته شود و هم خوانده شود و هم نوشته شود، بهتر یاد گرفته می‌شود و به ذهن می‌ماند و بعدا هم به راحتی فراموش نمی‌شود.
8ـ معنادار کردن مطالب: یادگرفتن چند کلمه بدون معنا بسیار دشوارتر از جملات معنادار پر محتوا است. لذا هر چه انسان بیشتر به معانی مطالب و محتوایی آنها دقت کند و به مطالب معنا بدهد، بهتر یاد می‌گیرد تا حفظ طوطی‌وار یا تکرار بدون دقت.
9ـ استفاده از روش پس ختام: روش پس ختام یک روش مطالعه است که در آن چند خصوصیت که در بالا مطرح شد، لحاظ شده است. در این روش سازماندهی مطالب، عمق پردازش، ایجاد حس کنجکاوی، چند رسانه‌ای کردن، معنادار کردن و مرور مطالب در نظر گرفته شده است. لذا هر کسی به این روش مطالب را مطالعه کند خوب یاد می‌گیرد و به راحتی فراموش نمی‌کند. روش پس ختام شش مرحله دارد: پیش‌خوانی، سؤال کردن، خواندن، تفکر، از حفظ خواندن و مرور. در بخش‌های دیگر این مجموعه این بخش‌ها به تفصیل توضیح داده شده است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جیمر وینلند، چگونه حافظه خود را تقویت کنیم؟، ترجمه: شمس الدین زرین کلک، انتشارات مروارید.
2. آلن مامفورد، یادگیری مؤثر، ترجمه: ایرج صفا، نشر ایزایران، 1380.
3. ثروت هروت آبادی، حافظه برتر، انتشارات سالمی، 1381.
4. حافظه در روانشناسی،هاری لورین، ترجمه: مشفق همدانی، بنگاه مطبوعاتی صفیعلی شاه.
پی نوشت ها:
[1] . هیلگارد، زمینه روان شناسی، ترجمه: محمدنقی براهنی و همکاران، انتشارات سمت، چاپ اول، 1375، فصل هشتم.
[2] . جیمر وینلند، چگونه حافظه خود را تقویت کنیم؟، ترجمه: شمس الدین زرین کلک، نشر مروارید، 1373، ص 57-33.
[3] . زمینه روان شناسی، همان.
