نویسنده: دکتر علی اله بداشتی
استادیار دانشگاه قم

ج. آداب عمومی سخن گفتن

1. سلام کردن

مؤمنان سخن گفتن را باید با سلام کردن آغاز کنند. این حکم عام است، اما در خصوص رعایت آن درباره رسول خدا(ص) و بزرگان تأکید بیشتری شده است.
قرآن کریم می فرماید: «خدا و ملائکه او بر پیامبر صلوات و درود می فرستند، شما هم ای مؤمنان! بر او صلوات و درود بفرستید. (احزاب: 56)
خداوند به پیامبرش نیز آموزش می دهد که وقتی مؤمنان به خدمت تو رسیدند به آنان بگو: سلام بر شما باد! (انعام: 54)
حتی ملائکه الهی وقتی بر حضرت ابراهیم(ع) وارد شدند ابتدا بر او سلام گفتند و ابراهیم(ع) هم بر آنان سلام گفت. (هود: 69) سپس ملائکه مهمان که تمثل بشری پیدا کرده بودند وارد منزل شدند و ابراهیم(ع) آداب میزبانی به جای آورد. یکی از سنت های حسنه علمای اسلام این است که سخن خود را با نام و حمد خدا و سپس درود و سلام بر پیامبر آغاز می کنند.
در اسلام، سلام کردن قبل از سخن گفتن آنقدر تأکید شده است که امام صادق(ع) می فرماید: «من بدأ بالکلام قبل السّلام فلا تُجیبوه». هر کس سلام نکرده سخن گفت پاسخش ندهید. (کلینی، 1365، ج 2، ص 644)
پس یکی دیگر از آداب مهم سخن گفتن این است که سخن را باید با سلام بر مخاطب آغاز کرد، خواه مخاطب یک فرد باشد یا جمع؛ خواه مردم بخواهند با رسول خدا سخن بگویند، خواه رسول خدا بخواهد با مردم سخن بگوید. نه تنها سخن گفتن باید با سلام آغاز شود، بلکه انسان بر هر جمعی یا بر هر منزل و محل کاری وارد می شود و بر هر دوست و آشنا و مؤمنی می گذرد پسندیده است که سلام کند.(1)

2. پرهیز از نجوا

نجوا در فرهنگ عرب (ابراهیم بن انیس و دیگران، [بی تا]، ج 2، ص 905) و لسان قرآن (شعرانی، 1398 ق، ج 2، ص 440) به معنای «به راز سخن گفتن با دیگری» است. قرآن کریم نجوا به گناه و سرپیچی از رسول خدا را منع کرده، اما نجوا به نیکی و تقوا را جایز دانسته است. (مجادله: 9) قرآن برای نجوا با رسول خدا مقرراتی وضع کرد و آن اینکه هر کسی می خواست با پیامبر به راز سخن بگوید می بایست پیش از نجوا کردن صدقه ای در راه خدا بپردازد. (مجادله: 12) ولی چون این کار بر عامه مسلمانان گران آمد خدا از آن حکم چشم پوشید، اما آنان را به اقامه نماز و پرداخت زکات و اطاعت خدا و رسول سفارش کرد. (مجادله: 13)
به طور کلی، نجوا کردن در جمع اگر موجب بدگمانی دیگران شود پسندیده نیست، مگر در حد ضرورت. پس یکی از آداب سخن گفتن در جمع پرهیز از نجواست.

3. به نرمی سخن گفتن

همواره سخن نرم که همراه با تکریم مخاطب باشد مؤثرتر از سخنی است که به درشتی گفته شود. خدای تعالی به حضرت موسی(ع) می فرماید: تو و برادرت به سوی فرعون بروید، که او در مقابل خدا سرکشی کرده است، اما با او به نرمی سخن بگویید: «فَقُولَا لَهُ قَولًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَو یَخشَی» (طه: 4)؛ پس با او به نرمی سخن بگویید شاید او پند گیرد یا خدا ترس شود.
وقتی سخن گفتن با فرعون طغایانگر باید به نرمی باشد، پیداست که با دیگر مردم به نحو اولی باید این گونه سخن گفت. نرم خویی رحمت الهی است؛ چنان که خدای تعالی در قرآن کریم به پیامبرش می فرماید: «فَبِمَا رَحمَهٍ مِّنَ اللهِ لِنتَ لَهُم» (آل عمران: 159)؛ ای پیامبر! به رحمت خداوندی، تو نسبت به مسلمانان نرم خو و مهربان هستی.
و این سخنان نرم و زبان خوش پیامبر بود که اعراب خشن و تندخو را آرام کرد و برادری و الفت بینشان ایجاد نمود: «فَأُصبَحتُم بِنِعمَتِهِ إِخوَانًا.» (آل عمران: 103) در مقابل، تندخویی و بدزبانی موجب گریز مردم از انسان می شود، حتی اگر رسول خدا باشد؛ چنان که خدای تعالی به پیامبرش می فرماید: «لَو کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ القَلبِ لاَنَفَضُّوا مِن حَولِکَ» (آل عمران: 158)؛ ای پیامبر! اگر تندخو و سخت دل بودی مسلمانان از پیرامونت پراکنده می شدند. پیامبراکرم(ص) در وصیت هایش به امیرالمؤمنین می فرماید: «یا علی من خاف الناس لسانه فهو من اهل النار»؛ ای علی! آن انسانی که مردم از زبانش آرامش نداشته باشند و از دستش در امان نباشند، از اهل آتش است. (صدوق، [بی تا]، ص 4) در لسان امام صادق(ع) یکی از نشانه های حسن خلق این است که با دیگران با لطف و محبت سخن گفته شود. آن حضرت در پاسخ به این سؤال که حسن خلق چگونه تعریف می شود فرمودند: «تلین جانبک و تطیب کلامک و تلقا اخاک ببشر حسن»؛ تواضع کردن و با لطف و محبت سخن گفتن و با چهره گشاده با مردم روبه رو شدن. (همان، ص 116)

4. سخن سدید

یکی از آموزش های قرآن در باب سخن گفتن، به راستی و درستی و استواری سخن گفتن است. سخن انسان در عین نرمی باید درست و استوار باشد. در عرب به درستی قول و فعل «سداد» گفته می شود. پس مراد از قول سدید، سخن حق و درست و محکم است. قرآن کریم در دو جا، همراه با تقوا امر به سخن گفتن به درستی کرده است. (ر.ک به: نساء: 9 / احزاب: 70)
در سوره «احزاب» به اهل ایمان می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَقُولُوا قَولًا سَدِیداً»؛ ای اهل ایمان، از خدا پروا نمایید و همواره به حق و صواب سخن گویید.
علامه طباطبائی ذیل این آیه شریفه درباره قول سدید می نویسد:
قول سدید سخنی است که هم راست و مطابق با واقع باشد و هم از لغو بودن (بی فایده بودن) یا فایده غیر شرعی داشتن مانند سخن چینی و مانند آنها به دور باشد. پس مؤمن باید درستی سخن خویش را بررسی کند و از اینکه سخن لغو بگوید یا به واسطه سخن خویش اصلاحی را به افساد بدل کند بپرهیزد. (طباطبائی، [بی تا]، ج 16، ص 347)
الف. پرهیز از بیهوده گویی: قرآن در سوره «مؤمنون» یکی از اوصاف مؤمنان را پرهیز از سخن لغو می داند: «قَد أَفلَحَ المُؤمِنُونَ … الَّذِینَ هُم عَنِ اللَّغوِ مُعرِضُونَ …» (مؤمنون: 3)؛ مؤمنان به رستگاری رسیدند … آنان از سخن بیهوده می پرهیزند.
یکی از نویسندگان می نویسد: یکی از علمای آخرت در تعریف سخن بیهوده گفته است: «سخن بیهوده آن است که سخنی بگویی که اگر نمی گفتی نه گناهی کرده بودی و نه زیان مالی و یا جانی متوجه تو می شد.» (فهری، 1359، ص 233)
ب. راست گویی: یکی دیگر از ویژگی های سخن سدید راست گویی است و به عبارت دیگر، یکی از مهم ترین آداب سخن گفتن، راست گویی است. گرچه راست گویی را از ویژگی های سخن استوار و از آداب سخن گفتن برشمردیم، اما از حیث دیگر در دایره اخلاق قرار می گیرد؛ چون راست گویی و دروغ گویی دو صفت راسخ در وجود انسان می باشند و از آن رو که ملکات در وجود انسان بر اثر تکرار حاصل می شود، پس اگر کسی این ادب سخن گفتن را رعایت نماید کم کم ملکه راست گویی در وجودش راسخ می شود و اگر ادب سخن گفتن را رعایت نکند و دروغ بگوید این صفت رذیله و زشت در وجودش ملکه می گردد.
در وصایای پیامبر به امیرالمؤمنین، دروغ گویی از آفات کلام برشمرده شده است: «آفه الحدیث الکذب» (صدوق، همان، ص 45) و در جایی دیگر، از نشانه های نفاق: «للمنافق ثلاث علامات: اذا حدث کذب و اذا وعد اخلف و اذا ایتمن خان»؛ منافق سه نشانه دارد: وقتی سخن می گوید دروغ می گوید و وقتی وعده می دهد تخلف می کند و آنگاه که امین دانسته شد و امانتی به او سپرده شد خیانت می کند. (همان، ص 23)

5. پرهیز از تملق گویی

یکی دیگر از آداب سخن گفتن این است که انسان نسبت به دیگران به ویژه رئیسان و دنیاداران و به طور کلی صاحبان زر و زور تملق نگوید. تملق گویی از اوصاف فریبکاران است؛ چنان که پیامبراکرم(ص) می فرماید: از نشانه های فریبکاران این است که در حضور شما تملق می گویند و در غیابت شما غیبت می کنند. (همان، ص 23)

6. کریمانه سخن گفتن

یکی از آداب سخن گفتن، کریمانه سخن گفتن است. کرامت در سخن گفتن این است که مخاطب را بزرگ بشماری و با احترام با او سخن بگویی. خدای سبحان حکم کرده است که به پدر و مادر «اف» (کم ترین سخنی که موجب رنجش و آزاردگی آنان گردد) گفته نشود و با آنان کریمانه سخن گفته شود: «فَلاَ تَقُل لَّهمَآ أَفٍّ وَلاَ تنهَرهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَولاً کَرِیماً.» (اسراء: 23)
قرآن سخن کریمانه ای است (واقعه: 77) که از خدای کریم (انفطار: 60) توسط فرشته ای بزرگوار (تکویر: 19) بر پیامبری کریم نازل شده تا انسان را کرامت بخشد. نه تنها با پدر و مادر باید کریمانه سخن گفت، بلکه با همه مردم، حتی مشرکان، باید کریمانه سخن گفته شود، خواه آن سخن ملفوظ باشد یا مکتوب؛ چنان که حضرت سلیمان وقتی به بلقیس مشرک (ملکه سبا) نامه می نویسد کریمانه می نویسد. قرآن کریم از زبان بلقیس گزارش می کند که به مشاوران حکومتش می گوید: «أَیُّهَا المَلَأُ إِنِّی أُلقیَ إِلَیَّ کِتَابٌ کَرِیمٌ إِنَّهُ مِن سُلَیمَانَ وَإِنَّهُ بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» (نحل: 29 و 30)؛ ای بزرگان، نامه ای گرامی و ارزشمند به سویم افکنده شد؛ آن از سلیمان است و با نام خدای بخشاینده بخشایشگر آغاز شده است.
پس هر گوینده ای باید با مخاطبانش به بزرگواری سخن بگوید، به ویژه با کسانی که حق بزرگی بر گردن انسان دارند.

پی نوشت ها :

1- متأسفانه این آداب قدری در جامعه ما کم رنگ شده است. چه بسا انسان مشاهده می کند که افراد وارد محل کار، منزل یا ماشین دیگران می شوند و پیش از سلام کردن باب سخن را می گشایند یا تقاضایشان را عنوان می کنند.

منبع: نشریه الاهیات اجتماعی شماره 2.