اعتدال در خوردن و آشامیدن، یکی از مهم‌ترین دستورات بهداشتی است؛ زیرا تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد سرچشمۀ بسیاری از بیماری‌ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده، در بدن انسان باقی می‌ماند و باعث بیماری‌های قلبی، گوارشی، فشار خون، دیابت و امثال آن می‌گردد؛ لذا برای درمان بسیاری از بیماری‌ها، نخستین گام، همین است که این مواد مزاحم که در اندام‌ها و سلول‌ها باقی مانده‌اند، سوزانده شوند و از بدن دفع گردند. عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف، زیاده‌روی در تغذیه و پرخوری است.
اسلام دین اعتدال است و مسلمانان را «امّت وسط» خوانده است و آنان را از افراط و تفریط در زندگی باز داشته است؛ لذا هر کس راه افراط در پیش بگیرد، از مسیر دین صحیح بیرون رفته است. در این زمینه، برخی از مصادیق و نمونه‌های اعتدال را بیان کردیم و در جلسات اخیر، به مناسبت بحثی پیرامون «اسراف» مطرح نمودیم و برخی از مصادیق آن را بیان کردیم. از موارد دیگر اسراف که قرآن هم بر آن تأکید بسیار کرده، اسراف در خوردن و آشامیدن است. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛ بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد. در این آیه، خداوند با اشاره به نعمت‌های الهی؛ یعنی خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های پاک و پاکیزه، می‌فرماید: «از آن‌ها بخورید و بیاشامید»؛ امّا چون طبع انسان زیاده‌طلب است و ممکن است از این دستور سوءاستفاده کند و بجای روش اعتدال‌آمیز در پوشش و تغذیه صحیح، راه تجمل‌پرستی، اسراف و تبذیر در پیش بگیرد، بلافاصله می‌فرماید: «ولی اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد.» همان گونه که بیان شد، کلمه «اسراف»، کلمه بسیار جامعی است که هر گونه زیاده‌روی در کمیت و کیفیت، بیهوده‌گرایی، اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود.
یک دستور مهم بهداشتی
امروزه ثابت شده است که اعتدال در خوردن و آشامیدن، یکی از مهم‌ترین دستورات بهداشتی است؛ زیرا تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد سرچشمۀ بسیاری از بیماری‌ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده، در بدن انسان باقی می‌ماند و باعث بیماری‌های قلبی، گوارشی، فشار خون، دیابت و امثال آن می‌گردد؛ لذا برای درمان بسیاری از بیماری‌ها، نخستین گام، همین است که این مواد مزاحم که در اندام‌ها و سلول‌ها باقی مانده‌اند، سوزانده شوند و از بدن دفع گردند. عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده‌روی در تغذیه و پرخوری است و تنها راه درمان آن، رعایت اعتدال در مصرف غذاها و نوشیدنی‌هاست. مخصوصاً یکی از عوامل اصلی بروز این مسئله در عصر و زمان ما، بیماری‌های گوناگونی مانند: بیماری قند، چربی خون، تصلب شرائین، نارسایی‌های کبدی و انواع سکته‌ها، افراط در تغذیه و عدم تحرک جسمانی است و برای از بین بردن اینگونه بیماری‌ها راهی جز حرکت در مسیر اعتدال و میانه‌روی در تغذیه وجود ندارد.
یک حکایت آموزنده
گفته شده هارون‌الرشید طبیبی مسیحی داشت که مهارت او در طب معروف بود. روزی این طبیب به یکی از دانشمندان مسلمان گفت: «من در کتاب آسمانی شما چیزی دربارۀ طب نمی‌یابم؛ در حالی که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان.» دانشمند مسلمان گفت: «خداوند همۀ دستورات طبی را در نصف آیه از کتاب خود آورده و فرموده: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا»؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنی. پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده و فرموده است: «الْمِعَدِهُ بَیْتُ کُلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْیَهُ رَأسُ کُلِّ دَوَاءٍ، فَأَعْطِ نَفْسَکَ مَا عَوَّدْتَهَا»؛ معده، خانۀ همه بیماری‌هاست و امساک، سرآمد همۀ داروهاست و آنچه بدنت را به آن عادت داده‌ای (از عادات صحیح و مناسب)، دریغ مکن.» طبیب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید، گفت:« قرآن شما و پیامبرتان برای جالینوس، طبیب معروف، طبابتی باقی نگذارده است.»
زیان‌های پرخوری در روایات اسلامی
در اینجا، برای آشنایی با زیان‌های پرخوری، توجه شما را به چند روایت جلب می‌کنیم:
پیامبر گرامی(صلی الله علیه و اله) می‌فرماید: «إیَّاکُمْ وَ الْبَطْنَهُ، فَإنَّهَا مَفْسَدَهٌ لِلْبَدَنِ وَ مَوْرَثَهٌ لِلسَّقَمِ وَ مَکْسَلَهٌ عَنِ الْعِبَادَهِ» ؛ از پرخوری بپرهیزید، زیرا پرخوری فاسدکنندۀ بدن است و باعث ایجاد بیماری‌ها و بی‌حوصلگی و کسالت در عبادت می‌شود. پرخوری هم باعث بیماری‌های جسمی می‌شود و هم کسالت روح را در پی دارد. امروزه ثابت شده است که اعتدال در خوردن و آشامیدن، یکی از مهم‌ترین دستورات بهداشتی است؛ زیرا تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد سرچشمۀ بسیاری از بیماری‌ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده، در بدن انسان باقی می‌ماند و باعث بیماری‌های قلبی، گوارشی، فشار خون، دیابت و امثال آن می‌گردد؛ لذا برای درمان بسیاری از بیماری‌ها، نخستین گام، همین است که این مواد مزاحم که در اندام‌ها و سلول‌ها باقی مانده‌اند، سوزانده شوند و از بدن دفع گردند. عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده‌روی در تغذیه و پرخوری است و تنها راه درمان آن، رعایت اعتدال در مصرف غذاها و نوشیدنی‌هاست.از این‌رو، امیرمؤمنان(علیه‌السلام) می‌فرماید: «برای روح خویش ارزش قائل شوید و آن را با جسم کدر کثیف نکنید.» روح مثل آینه صاف است، اگر بخواهیم اشیاء را خوب منعکس کند، باید آن را شفاف و نورانی کنیم، نه این که با پرخوری و اسراف در غذاها، باعث تیرگی و سیاهی قلب و روح خود شویم. لذا آن حضرت می‌فرماید: «قِلَّهُ الْغَذَاءِ أکْرَمُ لِلنَّفْسِ وَ أدْوَمُ لِلصِّحَهِ»؛ کم غذا خوردن، بر احترام و کرامت انسان می‌افزاید و تندرستی و سلامت او را مداوم‌تر و پایدارتر می‌سازد. و در روایت دیگر، می‌فرماید: «مَنْ قَلَّ طَعَامُهُ، قَلَّتْ آلامُهُ»؛ کسی که غذایش اندک باشد، دردها و بیماری‌هایش نیز کمتر خواهد بود. رسول خدا (صلی الله علیه و اله) نیز در اهمیت بهداشت تغذیه می‌فرماید: «مَنْ قَلَّ أکْلُهُ، قَلَّ حِسَابُهُ»؛ کسی که غذایش اندک است، در روز قیامت، حسابش آسان‌تر است. از امام علی (علیه‌السّلام) نیز روایت است که فرمود: «قِلَّهُ الأکْلِ مِنَ الْعِفَافِ وَ کَثْرَتُهُ مِنَ الإسْرَافِ»؛ کم خوردن غذا، نشانۀ عفاف است و پرخوری، نشانۀ اسراف. واژۀ «عفاف» در موارد گوناگون به کار می‌رود؛ مثلاً «فکر» می‌تواند عفیف باشد؛ یعنی گناه نکند. دست و پا می‌تواند عفیف باشد؛ یعنی خطا نکند. «عفت جنسی» یعنی پاکدامنی زن و مرد از کارهای ناروا؛ امّا «عفت بطن و شکم» که در این روایت آمده؛ یعنی کم خوردن، پاکیزه و حلال خوردن، پرهیز از غذاهای نجس ،گوشت‌های حرام و مردار و امثال آن. هم‌چنین، امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در روایتی دیگر، به زیان‌های پرخوری اشاره کرده و فرموده است: «إیَّاکَ وَ إدْمَانَ الشَّبَعِ، فَإنَّهُ یُهَیِّجُ الأسْقَامَ وَ یُثِیرُ الْعِلَلَ»؛ از پرخوری و انباشته کردن شکم بپرهیزید که پرخوری بیماری‌ها را تحریک می‌کند و باعث دردها و امراض گوناگون می‌شود. این‌که خداوند در هر سال به مسلمانان دستور داده یک ماه روزه بگیرند، یکی از فلسفه‌های آن، همین بهداشت بدن و تأمین سلامتی انسان است.
بیشتر بخوانید: نهی از پرخوری و اسراف در قرآن کریم
خروج از اعتدال در خوردن و خوابیدن
امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در روایتی دیگر می‌فرماید: «کَثْرَهُ الأکْلِ وَ النَّوْمِ یُفْسِدَانِ النَّفْسِ وَ یَجْلِبَانِ الْمَضَرَّهِ»؛ پرخوری، روح آدمی را فاسد می‌کند و ضررهای فراوان به بار می‌آورد. و نیز فرموده است: «کَثْرَهُ الأکْلِ مِنَ الشَّرَهِ وَ الشَّرَهُ شَرُّ الْعُیُوبِ»؛ پرخوری، نشانۀ حرص آدمی است و حرص، بدترین عیوب است. روشن است که حرص در هر چیزی ممکن است، امّا حرص در اینجا، همان خروج از مرز اعتدال و اسراف و پرخوری در غذاهاست. و رسول خدا (صلی الله علیه و اله) می‌فرماید: «لا تُمِیتُوا الْقُلُوبَ بِکَثْرَهِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ، فَإنَّ الْقَلْبَ یَمُوتُ کَالزَّرْعِ إذَا کَثُرَ عَلَیْهِ الْمَاءَ»؛ دل‌های خود را با کثرت خوردن و نوشیدن نَمیرانید؛ زیرا دل همچون زراعت است، وقتی آب زیاد شود، زراعت می‌میرد و نابود می‌شود. چنان‌که به تجربه ثابت شده، انسان‌های پرخور، معمولاً عقل‌شان دچار ضعف و نقصان است. هم‌چنین، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در حدیثی قدسی روایت کرده که خداوند فرموده است: «أهْلُ الدُّنْیَا مَنْ کَثُرَ أکْلُهُ وَ ضِحْکُهُ وَ نَوْمُهُ»؛ دنیاپرستان، کسانی هستند که زیاد غذا می‌خورند، بسیار می‌خندند و بسیار خواب و استراحت دارند. و نیز، رسول خدا (صلی الله علیه و اله) فرمود: «قَالَتْ اُمُّ سَلَیْمَانَ بْن دَاوُد، لِسُلَیْمَان: یَا بُنَیَّ! إیَّاکَ وَ کَثْرَهِ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ، فَإنَّ کَثْرَهِ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ تَدَعُ الرَّجُلَ فَقِیراً یَوْمَ الْقِیَامَهِ»؛ مادر حضرت سلیمان به فرزندش گفت: پسرم! از بسیار خوابیدن در شب بپرهیز! زیرا زیاد خوابیدن در شب، باعث فقر و تهیدستی شخص در روز قیامت می‌گردد.
دیدار حضرت یحیی(علیه‌السلام) با شیطان
روایت شده شیطان تا زمان حضرت یحیی(علیه‌السلام) نزد پیامبران می‌رفت و بیشتر از همه، با حضرت یحیی (علیه‌السلام) ملاقات داشته است. روزی حضرت یحیی (علیه‌السلام) به شیطان گفت: «من از تو پرسشی دارم.» شیطان گفت: «هرچه می‌خواهی بپرس، پاسخ تو را خواهم داد.» یحیی گفت: «دوست دارم دام‌های تو را که به وسیلۀ آن‌ها، فرزندان آدم را می‌فریبی و گمراه می‌کنی، به من نشان دهی.» شیطان گفت: «با کمال میل، خواسته‌های تو را بجا می‌آورم.» سپس در قیافه‌ای عجیب و با وسائل گوناگون، خود را به حضرت نشان داد و توضیح داد که چگونه با آن وسائل رنگارنگ، فرزندان آدم را گول زده و به گمراهی می‌کشاند. حضرت یحیی پرسید: «آیا هیچ شده که لحظه‌ای بر من پیروز شوی؟ ابلیس جواب داد: نه، هرگز؛ ولی در تو خصلتی هست که من آن را دوست دارم و مایه تعجب من است.» یحیی پرسید: «آن صفت چیست؟» شیطان پاسخ داد: «تو مردی پرخور هستی و هنگامی که بر سر سفره می‌نشینی، زیاد می‌خوری و سنگین می‌شوی؛ بدین جهت از انجام بعضی نمازهای مستحبی و شب‌زنده‌داری باز می‌مانی.» یحیی که این را شنید، گفت: «با خدا عهد کردم که هرگز به طور کامل غذا نخورم و از طعام سیر نشوم تا خدا را ملاقات کنم.» شیطان هم گفت: «من نیز با تو پیمان می‌بندم که دیگر هیچ مؤمنی را نصیحت نکنم تا خدا را ملاقات کنم.» شیطان این را گفت و رفت و دیگر هیچگاه باز نگشت. آری، پرخوری و پرخوابی، یکی از موارد اسراف و خروج از حد اعتدال است و هر دو ضررهای فراوان دنیوی و اُخروی دارند. از نشانه‌های مؤمنان، کم خوابیدن و عبادت سحرگاهی است که خداوند متعال دربارۀ آن می‌فرماید: «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»؛ پهلوهای‌شان از رختخواب‌ها جدا می‌گردد و پروردگارشان را از روی بیم و طمع می‌خوانند و از آنچه روزی‌شان کرده‌ایم، انفاق می‌کنند. شب‌زنده‌داری و عبادت در سحرگاهان، آنقدر فضیلت دارد که پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله) می‌فرماید: «مَنْ اسْتَیْقَظَ مِنَ اللَّیْلِ وَ أیْقَظَ امْرَأَتَهُ فَصَلَّیَا رَکْعَتَیْنِ جَمِیعاً، کُتِبَا مِنَ الذَّاکِرِینَ اللهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِرَاتِ»؛ هرکس شب بیدار شود و همسرش را بیدار کند و هر دو با هم، دو رکعت نماز بگذارند، در شمار مردان و زنانی نوشته می‌شوند که خداوند را بسیار یاد می‌کنند.
اثری شگفت‌انگیز از نماز شب
نماز شب، آثار و فواید بسیاری دارد و باعث محبوبیت انسان در پیش خلق و خالق می‌گردد. در روایتی آمده که: روزی زنی نزد امام صادق (علیه‌السلام) آمد و گفت: «شوهرم مرا دوست ندارد، چه کنم که محبتش را به دست آورم؟» امام فرمود: «عَلَیْکَ بِصَلاهِ اللَّیْلِ»؛ بر تو باد به نماز شب خواندن. پس از مدتی، آن زن به حضور امام صادق (علیه‌السلام) آمد و از حضرت سپاس‌گزاری کرد و گفت: به دستور شما عمل کردم و اکنون، شوهرم در روی زمین، هیچکس را به اندازۀ من دوست ندارد. کوتاه سخن آن که اعتدال در همه امور نیکو و باعث پیشرفت است و اسراف و زیاده‌روی در امور، بویژه در خوردن و آشامیدن، مذموم و ناپسند است و پیامدهای ناگواری در زندگی دنیوی و اخروی ما به دنبال دارد.
نمایش پی نوشت ها:
1. سورۀ اعراف: 31.
2. بحارالانوار، ج 59/290.
3. تفسیر نمونه، ج 6/154.
4. بحارالانوار، ج 63/338.
5. الحیاه، ترجمه احمد آرام، ج 3/353.
6. تصنیف غرر الحکم/ 320.
7. بحارالانوار، ج 59/292.
8. تصنیف غرر الحکم/360.
9. مستدرک الوسائل، ج 16/231.
10. همان، ج 5/119.
11. غرر الحکم/6819.
12. نهج‌الفصاحه/675.
13. بحارالانوار، ج 74/23.
14. همان، ج 84/152.
15. امالی طوسی/ 340.
16. سورۀ سجده: 16.
17. بحارالانوار، ج 87/158.
منبع: رضوانی دهاقانی، اصغر، کتاب اعتدال در اسلام و اندازه نگه داشتن در زندگی فردی و اجتماعی، ایران، قم، چاپخانه زم زم، چاپ اول، 1393ش.
