یک محقق حوزوی برای تحقیق در یکی از رشته‌های علوم اسلامی مانند فقه، کلام و تفسیر به آشنایی با کدام علوم دیگر در حوزه علوم اسلامی نیاز دارد؟
پیش‌نیازهای پژوهش در عرصه علوم اسلامی را نخست به طور فهرست‌وار و سپس به تفصیل می‌کنیم:
1ـ ادبیات عرب (علم صرف، علم نحو، معانی، بیان، آشنایی با زبان عربی معاصر).
2ـ علم فقه و اصول فقه.
3ـ تاریخ اسلام.
4ـ علم تفسیر.
5ـ علم رجال.
6ـ علم درایۀ الحدیث یا فهم حدیث.
7ـ آشنایی با منابع اسلامی در زمینه فقه، اصول، حدیث، تفسیر، رجال، کتاب‌های غریب الحدیث، فروق اللغه و…
توضیح مطلب
1. آشنایی با زبان عربی؛ از آنجا که مهمترین منابع علوم اسلامی از جمله فقه، کلام و تفسیر، به زبان عربی است، برای دست یافتن به این منابع، ضرورتاً باید زبان عربی را فرا گرفت. در روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ نیز بر آموزش زبان عربی تأکید شده است.[1] هدف از فرا گرفتن زبان عربی این است که شخص بتواند از کلام خدا و سخن معصوم ـ علیهم السّلام ـ استفاده کند و هر اندازه تسلط و احاطه او به زبان عربی بیشتر باشد؛ توانایی وی در تحقیق و پژوهش افزون‌تر خواهد بود. بدون آشنایی با زبان عربی کار تحقیق در زمینه علوم اسلامی و معارفی دینی، اعتبار کمتری خواهد داشت. آشنایی با زبان عربی نیز مستلزم آشنایی با دانش های صرف، نحو، معانی، بیان و محاوره زبان عربی است.
2. آشنایی با تاریخ اسلام؛ یکی دیگر از پیش‌نیازهای تحقیق در علوم اسلامی، آشنایی با تاریخ اسلام است، حتی در موضوعات غیر تاریخی هم آگاهی یک محقق از تاریخ اسلام لازم و ضروری است زیرا در بسیاری از موضوعات از جمله درک شأن نزول آیات، درک محتوای هنگامه‌های صدور روایات و… با حوادث تاریخی مواجه می‌شویم. در این گونه موارد اگر از تاریخ اسلام اطلاع کافی نداشته باشیم. در درک مفاهیم و استنباط احکام معارفی دینی نیز دچار خطا خواهیم شد و یا لااقل تحقیق ما اعتبار علمی را نخواهد داشت.
3. آگاهی کافی از معارف اسلامی؛ فردی که می خواهد در حوزه علوم اسلامی مانند فقه، کلام و تفسیر تحقیق و پژوهش نماید، می‌بایست با کلیات دینی و معارف اسلامی آشنایی داشته باشد. همچنانکه اگر بخواهد در یکی از موضوعات دیگر مانند فلسفه، جامعه‌شناسی و… تحقیق کند لازم است تا حدّی با این مباحث و رویکردهای اصلی آن آشنا باشد، در تحقیقات اسلامی هم به چنین معلوماتی درباره اسلام نیاز دارد.
5. آشنایی با احادیث معصومین ـ علیهم السّلام ـ ؛ از آنجا که احادیث معصومین ـ علیهم السّلام ـ ، یکی از مهمترین منابع پژوهش‌های اسلامی و دینی محسوب می‌شود، آشنایی با علم حدیث، علم رجال و اصطلاحات آن، از نیازهای اصلی محقق اسلامی است. منابع حدیثی دریای ژرف و وسیعی است که همه گونه گوهر در آن یافت می‌شود لذا باید توانای استنباط و تجزیه و تحلیل محتوای روایات را داشته باشیم، تا بتوانیم پاسخ پرسش‌ها و نیازهای امروزی خویش را از آن استنباط نمائیم.
6. آشنایی با منابع موضوع تحقیق؛ اصولاً مأخذشناسی یکی از شرایط اولیه کار یک محقق است؛ یعنی این‌که بداند برای یافتن فلان مطلب به چه کتب و منابعی باید رجوع کند. مباحث و موضوعات اسلامی نیز اینگونه است، محقق باید به عمده‌ترین منابع دینی آگاهی داشته باشد، منابع اسلامی بسیار است، برخی منابع پیرامون موضوعات خاص نگارش یافته و برخی نیز در گستره وسیع‌تری مانند مسایل اعتقادی، اخلاقی، تفسیری، تاریخی و… تدوین شده‌اند.
مهمترین منابعی را که می‌توان برای فقه، کلام وتفسیر بر شمرد از این قرار است:
الف: قرآن با تفسیرهای متعدد و گوناگون آن از قدیم و جدید، عربی و فارسی، با شیوه‌های مختلف موضوعی، تربیتی، روایی، کلامی، علمی و فلسفی نظیر تفسیر المیزان، تفسیر نمونه و… .
ب: سنت و حدیث؛ اعم از احادیث نبوی، احادیث ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ ، احادیث قدسی که در کتاب‌های روایی شیعه جمع‌آوری شده‌اند. معتبرترین منابع حدیثی شیعه عبارتند از:
کتب اربعه حدیثی شیعه شامل:
1. من لا یحضره الفقیه (شیخ صدوق).
2. تهذیب الاحکام (شیخ طوسی).
3. استبصار (شیخ طوسی).
4. اصول کافی، فروع کافی، روضه کافی (محمّد ابن یعقوب کلینی).
و همچنین کتاب‌های:
1. وسایل الشیعه (شیخ حر عاملی).
2. بحارالانوار (علامه مجلسی).
3. میزان الحکمه (محمدی ری‌شهری).
در زمینه «کلام» نیز علاوه بر آشنایی با اصول و اصطلاحات علم کلام، مفاهیم و مکاتب کلامی، لازم است با منابع کلام و اعتقادات نیز آشنایی کافی داشته باشید.
کتب کلامی نویسندگانی چون مرحوم علامه طباطبائی، مرحوم شهید مطهری، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله سبحانی و… قابل استفاده است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جواد محدّثی، روش‌ها، نشر معروف، 1373.
2. محمّد علی رضایی اصفهانی، شیوه‌های تحصیل و تدریس در حوزه‌های علمیه، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
3. آیینه پژوهش، دفتر تبلیغات اسلامی، شماره‌های 66ـ61، مطالبی در نحوه پژوهش، منابع تحقیقات اسلامی در حال حاضر و معرفی برخی آثار علمای شیعه آمده است.
4. علی قائمی، روش تحقیق در یک مکتب، قم، دارالتبلیغ اسلامی، 1356).
پی نوشت:
[1] . مجلسی، بحارالانوار، جلد 1، ص 212.
