زهد

زهد، اولین گام در همراهی اولیای خدا و ائمه معصومین است. اگر روحی از سر سفره دنیا برنخیزد، امکان ندارد که بتواند همراه اولیای خدا باشد. امام حسین علیه السلام وقتی اصحابشان را توصیف می کنند، می فرمایند: این ها را آزموده ام، با مرگ مأنوس اند.

سرعت ها و سبقت ها، نشانه فراغت از دنیاست. اگر مسأله مرگ و عالم آخرت برای انسان حل نشده باشد، امکان این نیست که بتوان ولایت ولی خدا را تحمل کرد: «وَ إِنَّمَا أَرَادُوا بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلْآخِرَهِ»[1].

اولیای خدا ما را به نگاه جامع و واسع دنیا فرا خواندند و همه جلوه های دنیا را برای ما توصیف کردند و دنیا را در مجموعه هستی به ما نشان دادند. تلاش اولیای خدا برای این است که دنیا را برای ما کوچک سازند. مسأله این نیست که دنیا بزرگ است و می خواهند آن را کوچک نشان دهند.

زهد و فراغت

اولیای خدا، دنیا را در دل همه عوالم نشان می دهند و این احساس موجب زهد و فراغت می شود. اگر این ها کارگر نیفتاد، با شکستن بت ها آماده می شود. در سوره مبارکه حدید می خوانیم: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ»[2].

مرحله سوم، گفت وگو در باب بلای الهی و نقش بلا در پرورش انسان است. «ما أَصابَ مِنْ مُصیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها»[3]. هر چه به شما اصابت می کند. قبل از این که در عالم دنیا ظهور کند، در کتابی ثبت شده و بر اساس نقشه ای حکیمانه، در عالم تحقق پیدا می کند.

معنای مصیبت

مصیبت یعنی آن چه بر اساس هدف گیری به هدف می خورد و اصابت می کند. مصیبت از ماده اصابه است. وقتی تیر را در کمان می گذارند، نشانه می گیرند و به هدف می خورد. بر اساس یک تقدیر و اندازه گیری هدف گیری می شود. خدای متعال می فرماید: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ»[4]. وقتی دنیا به شما روی می آورد و به شما نعمتی داده می شود، خوش حال نشوید و اگر نعمت از شما گرفته می شود، متأسف نشوید و غصه نخورید.

ارتباط انسان با زهد

زهد بیرون از وجود انسان نیست. زهد در ارتباط با انسان و جهان تفسیر می شود. اگر انسان به نقطه ای رسیده بود که آمد و شد نعمت ها در دل او تحول ایجاد نمی کرد و حال ثابتی داشت، حال او متحول نمی شود، آن موقعی که نعمت را می گیرند، باز هم حالش متحول نمی شود. به این حال فراغت و زهد می گویند. خدای متعال می گوید چطور انسان می تواند به نقطه ای برسد، قبل از این که همه چیز آشکار و همه مصیبت ها در کتابی ثبت شود.

رهایی از غصه ها

اگر انسان فهمید که مصیبت و رنج ها و غصه ها، قبلاً ثبت شده، چرا غصه بخورد؟ اگر آدم بداند نگران نمی شود. مهم این است که چه کسی غصه ها را ثبت کرده است. کسی که این حادثه را ثبت کرده، خدای حکیم است و بر اساس حکمتش نعمت می دهد و می گیرد. با بخشش نعمت ها و گرفتن آن ها، مؤمن فارغ می شود و این فراغت، مقدمه حرکت به سوی خدای متعال است. همان حکمتی که ایجاب می کند به مؤمن نعمت بدهند، همان حکمت نیز ایجاب می کند که نعمت را بگیرند. تصادفی نیست.

هدف، رشد انسان

خداوند به همان دلیل که نعمت می دهند، به همان دلیل نیز پس می گیرد. به وسیله این داد و ستد، انسان رشد می کند. خدای متعال می فرماید: «إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا، إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا، وَإِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا، إِلَّا الْمُصَلِّینَ»[5].

انسان بین سختی و خوشی است. انسان ها نمی توانند از دادن و از گرفتن بهره مند شوند. به آن ها می دهی، جزع می کنند، به آن ها می دهی، امتناع می کنند و بخل می ورزند، در حالی که وقتی به آن ها نعمت می دادیم، برای این بود که نعمت را بگیرند و بفهمند برای چه به آن ها نعمت دادیم.

داد و ستد با خدا

سید بن طاووس به فرزندش می نویسد: پدر تو سینه بزرگی دارد که اگر دنیا را به دست راستش بدهند، با دست چپ پس می دهد و دست راست خبردار نمی شود. این داد و ستد با خداست که رشد می آورد، و الا نعمت را به ما ندادند که نگه داریم. علت این که نعمت می دهند این است که ما نعمت را در راه خدا بدهیم و با این نگرش رشد بکنیم. نعمت را هم می گیرند، برای این که ما صبور باشیم و رشد کنیم.

فرازی از نیایش عرفه

در دعای عرفه می خوانیم: «إِلَهِی إِنَّ اخْتِلَافَ تَدْبِیرِکَ وَ سُرْعَهَ طَوَاءِ مَقَادِیرِکَ مَنَعَا عِبَادَکَ الْعَارِفِینَ بِکَ عَنِ السُّکُونِ إِلَى عَطَاءٍ وَ الْیَأْسِ مِنْکَ فِی بَلَاءٍ»[6]. آن هایی که به معرفت رسیده اند، آن هایی هستند که تو را شناخته اند. موقعی که به آن ها نعمت می دهی، آرام نیستند و مغرور نمی شوند. وقتی هم نعمت را از آن ها می گیرند، مأیوس می شوند. انسان در همه احوالات باید متوجه حضرت حق باشد و توجه اش به خدا کم نشود.

مالک نبودن انسان

خداوند در آیه مبارکه سوره بقره می فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ، الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ، أُولَٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ ۖ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»[7]. ما شما را مورد اعتنا قرار دادیم. گاهی امنیت شما را می گیریم، گاهی گرسنه تان می کنیم، گاهی شما را با جان و مال، امتحان می کنیم، گاهی ثمره عمرتان را می گیریم. آن هایی که در این ابتلا صابرند، به آن ها بشارت بده، آن ها کسانی هستند که وقتی حادثه می آید، اولاً می فهمند مصیبت از طرف خداست، ثانیاً می فهمند مبدأ و منتها اوست. از این رو، انسان نباید خودش را مالک بداند.

اصل عبودیت

در حدیث بصری می خوانیم که اصل عبودیت این است: «أَنْ لَا یَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ»[8]. شریک برای خدا قرار نده. اگر بنده فهمید که قلبش، چشمش، توانایی هایش، علم و دارایی هایش، همه از اوست و به سمت اوست، انفاق فی سبیل الله برایش آسان می شود.

حضرت فرمودند: خدای متعال نعمت را داده که در راه خدا بدهیم. اگر در راه خدا نعمت را ندهیم، خدا نعمت را می گیرد، برای این که با این نعمت بنا بود به خدا برسیم، در حالی که  نعمت بت شده است.

صابر کسی است که وقتی در قدم اول، نعمت را از او می گیرند، می فهمد که مالک نیست. وقتی جوانی و ثروت و سلامت را از انسان می گیرند، باید متوجه باشد که مالک نبوده است.

تعلق به نعمت

وقتی انسان سوار کشتی شد و طوفان به پا می شود، باید سرمایه را بیندازد که جان خودش تثبیت شود. اگر سرمایه را نگه دارد، خودش هم با سرمایه اش غرق می شود. انسان می تواند با انفاق جانش در مسیر خدا، خودش را ثابت و مستقر سازد. تعلق به نعمت، انسان را از مسیر خدای متعال دور می کند.

حجهالاسلام و المسلمین میرباقری

[1] . الکافی (ط – دارالحدیث) / ج 3 / 333 / 61 – باب ذم الدنیا و الزهد فیها ….. ص : 331

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ: «کُلُّ قَلْبٍ فِیهِ شَکٌّ أَوْ شِرْکٌ فَهُوَ سَاقِطٌ، وَ إِنَّمَا أَرَادُوا بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلْآخِرَهِ».

[2] . الحدید: آیه 20.

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَهٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا وَفِی الْآخِرَهِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَهٌ مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ».

. [3] الحدید : 22. «ما أَصابَ مِنْ مُصیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسیر».

[4] . الحدید : 23. «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُور».

[5] . المعارج: آیات 19،20،21؛22.

[6] . بحار الأنوار (ط – بیروت) / ج 95 / 225 / باب 2 أعمال خصوص یوم عرفه و لیلتها و أدعیتهما زائدا على ما مر فی طی الباب السابق ….. ص : 212.

«…إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَایَ فَکَیْفَ لَا أَکُونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی إِلَهِی أَنَا الْجَاهِلُ فِی عِلْمِی فَکَیْفَ لَا أَکُونُ جَهُولًا فِی جَهْلِی إِلَهِی إِنَّ اخْتِلَافَ تَدْبِیرِکَ وَ سُرْعَهَ طَوَاءِ مَقَادِیرِکَ مَنَعَا عِبَادَکَ الْعَارِفِینَ بِکَ عَنِ السُّکُونِ إِلَى عَطَاءٍ وَ الْیَأْسِ مِنْکَ فِی بَلَاءٍ إِلَهِی مِنِّی مَا یَلِیقُ بِلُؤْمِی وَ مِنْکَ مَا یَلِیقُ بِکَرَمِکَ إِلَهِی وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِاللُّطْفِ وَ الرَّأْفَهِ لِی قَبْلَ وُجُودِ ضَعْفِی أَ فَتَمْنَعُنِی مِنْهُمَا بَعْدَ وُجُودِ ضَعْفِی إِلَهِی إِنْ ظَهَرَتِ الْمَحَاسِنُ مِنِّی فَبِفَضْلِکَ وَ لَکَ الْمِنَّهُ عَلَیَّ وَ إِنْ ظَهَرَتِ الْمَسَاوِی مِنِّی فَبِعَدْلِکَ وَ لَکَ الْحُجَّهُ عَلَیَّ إِلَهِی کَیْفَ تَکِلُنِی وَ قَدْ تَوَکَّلْتَ لِی وَ کَیْفَ أُضَامُ وَ أَنْتَ النَّاصِرُ لِی أَمْ کَیْفَ أَخِیبُ وَ أَنْتَ الْحَفِیُّ بِی هَا أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَقْرِی إِلَیْکَ…».

[7] . البقره: آیات 155،156،157.

[8] . مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار / النص / 327 / الباب التاسع فی ذکر المواعظ.

«قُلْتُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا حَقِیقَهُ الْعُبُودِیَّهِ- قَالَ ثَلَاثَهُ أَشْیَاءَ أَنْ لَا یَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ مِلْکاً لِأَنَّ الْعَبِیدَ لَا یَکُونُ لَهُمْ مِلْکٌ یَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَّهِ یَضَعُونَهُ حَیْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ- وَ لَا یُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیراً».