چکیده :

هر کسی می تواند بر این مطلب پافشرد که از توان و ظرفیت بالایی برخوردار است و حق وی اگر به درستی به او سپرده شود از عهده بسیاری از کارها برمی آید و شایسته تر از آن است که در حال حاضر در آن قرار گرفته است.همواره ادعا آسان تر از اثبات آن است. هر کسی تا زمانی که در آزمون قرار نگرفته می تواند چنین ادعایی داشته باشد و زمانی که پای آزمون به میان می آید تنها کسانی سربلند و موفق از آن بیرون می آیند که به درستی خود را شناخته و از توان خویش بهره برده باشند. این گونه است که آزمون می نمایاند که چه کسی به طور دقیق در کجا قرار دارد: تا سیه روی شود هر که در او غش باشد.قرآن تاکید می کند که الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره؛ هر کسی به خودبیناتر است هرچند که بهانه هایی را برای کارهایش بتراشد. آن چه به دیگران برای توجیه رفتار گفته می شود در حقیقت بهانه هایی بیشت نیست؛ زیرا هر کس که به وجدان خود مراجعه کند در می یابد که چه کسی است و چگونه می اندیشد و چه سان عمل می کند. از این رو همواره این تردید را خواهد داشت که این ادعا و بهانه ای بیش نیست که سوی دیگر گفتمان می گوید و تنها آزمون است که تطابق میان قول و عمل را بیان می کند و حقیقت شخص را آشکار می سازد.آزمون ها در فرهنگ قرآنی، کارکرد دیگری افزون بر تبیین حقایق و بازشناسی…

متن مقاله :

آزمون های الهی؛ اهداف و روش ها
هر کسی می تواند بر این مطلب پافشرد که از توان و ظرفیت بالایی برخوردار است و حق وی اگر به درستی به او سپرده شود از عهده بسیاری از کارها برمی آید و شایسته تر از آن است که در حال حاضر در آن قرار گرفته است.
همواره ادعا آسان تر از اثبات آن است. هر کسی تا زمانی که در آزمون قرار نگرفته می تواند چنین ادعایی داشته باشد و زمانی که پای آزمون به میان می آید تنها کسانی سربلند و موفق از آن بیرون می آیند که به درستی خود را شناخته و از توان خویش بهره برده باشند. این گونه است که آزمون می نمایاند که چه کسی به طور دقیق در کجا قرار دارد: تا سیه روی شود هر که در او غش باشد.
قرآن تاکید می کند که الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره؛ هر کسی به خودبیناتر است هرچند که بهانه هایی را برای کارهایش بتراشد. آن چه به دیگران برای توجیه رفتار گفته می شود در حقیقت بهانه هایی بیشت نیست؛ زیرا هر کس که به وجدان خود مراجعه کند در می یابد که چه کسی است و چگونه می اندیشد و چه سان عمل می کند. از این رو همواره این تردید را خواهد داشت که این ادعا و بهانه ای بیش نیست که سوی دیگر گفتمان می گوید و تنها آزمون است که تطابق میان قول و عمل را بیان می کند و حقیقت شخص را آشکار می سازد.
آزمون ها در فرهنگ قرآنی، کارکرد دیگری افزون بر تبیین حقایق و بازشناسی واقعیت از حقیقت و راست از دروغ دارد. در نظر قرآن هر کسی دارای ظرفیت های بی پایانی است که تنها زمانی آن را آشکار می کند که در آزمون های سخت قرار گیرد و شخص، علاوه بر روش های معمول و ابزارهای به کار گرفته شده، ناچار شود راه های تازه و ابزارهای نوین را به کار گیرد. این گونه است که آزمون ها در فرهنگ قرآنی معنای دیگری نیز می یابد. مقاله حاضر به بازخوانی مفهوم امتحان و آزمون در آیات و آموزه های قرآنی می پردازد تا معلوم شود که قرآن چه راه هایی را برای آزمون های خویش بیان می کند و چه اهدافی را با هر یک از این راه ها می جوید.

راه ها و اهداف آزمون های الهی
در تحلیل قرآنی همه چیز می تواند به عنوان راهی برای آزمون باشد و هر چیزی از این ظرفیت و توان برخوردار می باشد که به عنوان ابزار آزمون های الهی به هدف تنبیه و مجازات و یا تحقق بخشی به ظرفیت های سرشته در نهاد انسان مورد استفاده قرار گیرد. از این رو در آیات قرآنی با موارد و مصادیقی رو به رو می شویم که شخص و یا امتی با انواع آیات خداوندی حتی با آسایش و رفاه، آزموده شده اند و سربلند و سرافکنده از این آزمون ها بیرون رفته اند. به عنوان نمونه برای آزمون مقاومت و پایداری، سپاهیان طالوت با آب امتحان می شوند تا آشکار گردد چه کسانی مدعی مقاومت و پایداری هستند و چه کسانی در واقع می توانند در صحنه کارزارهای سخت از جان مایه بگذارند و از میدان جنگ و خونریزی نگریزند. کسی که از نوشیدن آب درنگذرد و مقاومت و پایداری نکند بی گمان نمی تواند از جان خویش بگذرد و در کارزار، مقاومت و پایداری نشان دهد. این گونه است که آب برای گروهی به عنوان ابزار و راه آزمون به شمار می آید (بقره آیه 249) در گزارش قرآن آمده است که بسیاری از مدعیان کارزار و پیکار در این آزمون شکست خورده و با نوشیدن آب توان و ظرفیت خویش را آشکار ساختند. (همان)
قرآن همانند این آزمون را برای قوم ثمود بیان می کند و برای آشکار شدن راست و دروغ قوم و وفاداری به پیمان ها و عهدها آزمون آب را برای آنان در نظر می گیرد. به این معنا که آب را میان قوم و ناقه قسمت می کند. با این همه قوم ثمود از این آزمون سربلند بیرون نمی آیند و پیمان شکنی می کنند. (قمر آیات 27 و 29)
بهره گیری از آب که نعمتی بزرگ و مهم است به عنوان ابزار آزمون امری است که خداوند در آیات 16 و 17 سوره جن بر آن تاکید می کند. بنابراین همان نعمت عادی وعامل آسایش و رفاه اقتصادی و زندگی، خود می تواند مهم ترین ابزار و راه امتحان الهی باشد. قرآن در این آیات توضیح می دهد که چگونه آب فراوان، روشی مهم برای آزمون های جن و انسان به کار می رود.
بنابراین در آزمون ها نباید تنها در جست و جوی راه هایی بود که در ظاهر بد و زشت و نقمت هستند بلکه همه نعمت های الهی می توانند مهم ترین ابزار برای آزمون بشر مورد استفاده قرار گیرند. آیه 168 سوره اعراف به این نکته به عنوان قانون کلی و فراگیر اشاره کرده و می فرماید: و بلوناهم بالحسنات والسیئات؛ ما آنان را به نیکی ها و بدی ها آزمودیم. تقدیم حسنات و نیکی ها بر بدی ها خود نشان می دهد که نیکی ها و نعمت ها بهترین و مهم ترین راه آزمودنی انسان و جن است.
قرآن در آیه 131 سوره طه با تاکید بر این نکته روشن می کند که برخورداری از رفاه و زینت های دنیوی می تواند مهم ترین ابزار آزمونی از سوی خداوند باشد. پس انسان ها نمی بایست تنها گول ظاهر زیبا و امکانات رفاهی آن را بخورند و گمان کنند که بهره مندی از رفاه دنیوی بی هدف و بی مقصود است بلکه همه آن ها نقش آزمون به دو مفهوم پیش گفته را بازی می کنند.(زمر آیه 49) بنابراین پیش از آن که درباره رفاه کسی قضاوت شود می بایست به آزمونی بودن آن توجه کرد و آن را از یاد نبرد. (نحل آیه 92)
مواردی را که قرآن به عنوان عوامل آزمونی یاد می کند، به خوبی این مسئله را روشن می سازد که انسان پیش از آن که با بلایا و یا بدی ها آزموده شود با نیکی ها و خوبی ها و نعمت ها آزموده می شود. از آن جمله می توان به آزمون با زینت ها و جلوه های زیبای زمین (کهف آیه 7)، سلامت (انبیاء آیه 35)، فرزند (انفال آیه 28)، اموال (همان و آل عمران آیه 186)، قدرت و حکومت (نمل آیه 40 و اعراف آیه 129) و آسایش و رفاه (هود آیه 9 و 10 و جن آیه 13 و 17) اشاره کرد.

سخت ترین آزمون
امتحان با دین شاید یکی از سخت ترین آزمون هایی باشد که بشر به آن دچار می شود، زیرا این امتحان به گونه ای است که موجب می شود اختلافات میان انسان ها تشدید شود و هر کسی به اعتبار دین و شریعت خویش با دیگری مخالفت نماید و حقیقت را از دست دهد و از رسیدن به کمال محروم گردد. (مائده آیه 48)
قرآن همچنین به آزمون های دشواری اشاره می کند که برای بسیاری از مردم سخت تر از جان کندن است. آزمون با زکات و پرداخت تکالیف مالی برای بسیاری از مردم سخت است. از این رو قرآن از پرداخت زکات و دیگر تکالیف مالی به عنوان بلا و آزمون یاد می کند تا بیان کند این امور چه سان می تواند به عنوان راه شناخت انسان مطرح شود و معلوم گردد که تا چه اندازه او در گرفتاری خویش صداقت و راستی دارد (آل عمران آیه 186)
از دیگر راه های آزمون، بلایا و بدی هایی است که ما به همه آن ها آشنایی داریم و هنگامی که سخن از آزمون الهی به میان می آید به اذهان ما متبادر می شود.
قرآن موارد بسیاری را به عنوان راه های آزمون بشر یاد می کند که از جمله آنها می توان به تنگی روزی (زمر آیه 49، 52)، امتحان با زیان و خسارت محصولات و تولیدات کشاورزی(بقره آیه 155) سختی ها و مشکلات (بقره آیه 214) شیطان و وسوسه های او، اذیت و آزارهای زبانی و فیزیکی (آل عمران آیه 186 و عنکبوت آیه 10) اسارت (بقره آیه 49) بیماری (آل عمران آیه 140) تغییر برخی از احکام و قوانین (بقره آیه 143) نقص در جان و مال (بقره آیه 155) و جهاد (همان) اشاره کرد.

فلسفه امتحان
هدف از این آزمون ها چنان که گفته شد دو مسئله اساسی است یکی تنبیه و مجازات و دیگری آشکار شدن توانمندی ها و ظرفیت های بشری تا بتواند به کمال لایق و شایسته خویش دست یابد.
با این همه قرآن در بیان فلسفه آزمون و امتحان به موارد دیگری اشاره می کند که می توان آن را مصادیق جزیی این دو امر کلی برشمرد.
قرآن یکی از مهم ترین فلسفه آزمون ها را افزوده شدن ایمان مومنان می داند (مدثر آیه 31)
پیدایش یقین و باور در برخی از انسان از دیگر اهداف آزمون های الهی است که قرآن بدان اشاره می کند و نمونه آن را می توان در همین آیه 31 مدثر شناسایی کرد.
آزمون با سختی ها و نعمت ها که برخاسته از مقام ربوبیت خداوند است برای رشد و تربیت انسان ها و دست یابی آنان به کمال است که در آغاز نوشتار بدان اشاره شد. قرآن به این مسئله در آیه 29 سوره بقره و 129 و 141 سوره اعراف و آیات دیگر اشاره دارد.
پالایش قلب های مومنان که از مقام ربوبیت انجام می شود از دیگر اهدافی است که قرآن به طور خاص بدان می پردازد.(آل عمران آیه 154 و نیز 140 و 141)
رسیدن به رشد و تقوا (حجرات آیه 3) و توبه و بازگشت به صلاح و صواب (اعراف آیه 168و توبه آیه 126) و نیز جداسازی حق از باطل و نیروهای مومن و پیروان واقعی از دروغین و منافقان (بقره آیه 143و آل عمران آیه 140) تشخیص رشد و بلوغ فکری و رفتاری انسان ها (نساء آیه 6) و روشن شدن روش و منش تقوا پیشگان و اظهار تسلیم عملی در برابر خدا و فرمان های وی (صافات آیه 102 تا 106 و اعراف آیه 129) و در نهایت عبرت آموزی (توبه آیه 126) از مهم ترین اهدافی است که قرآن بدان ها اشاره می کند.

نویسنده:یوسف کاظمی